Nederland heeft een ambitieus doel gesteld: op papier hebben we in 2050 een volledig circulaire economie. De opgave is om deze doelstelling werkelijkheid te maken. Veel productieketens zijn internationaal. Daarom zullen we ons inspannen om dit op Europese schaal te organiseren.
 
·       De uitdagingen zijn enorm en er is nog een lange weg te gaan voor zowel overheden, bedrijven als consumenten. We verwachten van de overheid een meer duidelijk sturende en dwingende rol, maar wel met durf en ruimte om te kunnen experimenteren. Daarnaast is maximaal faciliteren cruciaal, door bijvoorbeeld zorg te dragen voor geschikte locaties, infrastructuur, personeel, versnelde vergunningverlening én voldoende kennis bij overheden. Essentieel hierbij is dat continue de dialoog met alle betrokken partijen wordt opgezocht om mogelijkheden en kansen in kaart te brengen én te benutten.
●      De Nederlandse productie en consumptie moet in 2050 binnen de ‘planetaire grenzen’ vallen. Daarmee is de milieu-impact van productie en consumptie minimaal en is Nederland volledig circulair. In 2030 gebruiken we 50% minder primaire abiotische grondstoffen (mineralen, metalen en fossiele grondstoffen zoals aardolie en aardgas) ten opzichte van 1990, door in te zetten op minder verbruik, recycling, reparatie, renovatie, hergebruik van producten en grondstoffen. In 2040 zetten we in op 75% circulariteit.
●      Ook in Europa pleiten we voor het vastleggen van de doelstelling voor een volledig circulaire economie in 2050 in Europese wetgeving. Per sector of product, zoals staal, cement, plastic, bouw en kleding, zullen we nieuwe, duidelijke circulaire doelen stellen. Ook schalen we zeer zorgwekkende stoffen zo veel en zo snel mogelijk af en willen we in Europees verband het grote aantal soorten plastic drastisch verminderen, waardoor plastic beter herbruikbaar wordt. Met een combinatie van normeren (bijvoorbeeld bijmengverplichtingen of aanbestedingseisen), beprijzen en subsidies zorgen we dat deze doelen worden gehaald.
●      Koolstof blijft de belangrijkste basisgrondstof voor onze samenleving. Fossiele koolstofbronnen moeten we vervangen door alternatieve bronnen zoals biomassa, recyclaat en CO₂. Wij willen een koolstofplan dat in kaart brengt hoe wij in een fossielvrije koolstofbehoefte zullen voorzien. Biomassa als grondstof halen wij uit plantaardig materiaal dat niet concurreert met de voedselproductie en waarbij de productie niet leidt tot biodiversiteitsverlies.
●      We gebruiken de inkoopmacht van de overheid om maatschappelijke doelen te stimuleren en aan te jagen. De afgelopen jaren zijn hiermee al goede ervaringen opgedaan. Het is nu het moment dat alle overheden zich hier structureel toe gaan verplichten. Hiermee hebben we een geloofwaardige overheid die zelf het juiste voorbeeld geeft. Dit is ook essentieel voor het op gang brengen van de circulaire economie. Daarom leggen we vast dat de overheid, inclusief grote aanbesteders als Rijkswaterstaat, ProRail en het Rijksvastgoedbedrijf, structureel circulaire principes aantoonbaar toe gaan passen in alle aanbestedingen. In 2030 voor ten minste 50 procent, in 2040 volledig.
●      We zetten in op een omslag naar een ‘eerlijke prijs’ waarin de maatschappelijke kosten mee worden genomen in de prijs. Eerlijke prijzen dwingen we via een heffing af. De inkomsten uit deze heffingen laten wij transparant terugvloeien naar de maatschappij om de koopkrachteffecten van de heffingen te herstellen.
●      De overheid werkt actief aan een eerlijke prijs-scan voor haar eigen beleid. De overheid gaat groen begroten, waarbij de volledige maatschappelijke kosten en de impact van de begroting op de brede welvaart transparant worden gemaakt.
●      De bouw is alleen al verantwoordelijk voor 40 procent van het afval in Nederland. Daarom willen we een materialenpaspoort voor elk gebouw en infrastructureel kunstwerk en steunen we het grondstoffenkadaster. Een materialenpaspoort geeft inzicht in elk onderdeel van een bouwwerk. We zorgen dat bebouwing en infrastructuur ‘materialenbanken’ worden van onderdelen die ontworpen zijn om te worden hergebruikt. Ook zetten we in op houtbouw: minimaal 50% van de overheidsgebouwen wordt in hout gerealiseerd.
●      Er ligt voor Nederlandse bedrijven zowel een noodzaak als een kans om de overstap te maken naar circulair opereren. Deze transitie vraagt betere sturing door de overheid. Daarvoor willen we een circulair industrieplan waarin duidelijke keuzes worden gemaakt over ruimte, verhoging van de verwerkingscapaciteit, steun vanuit de overheid en normering. Daarin zetten we nadrukkelijk in op alle sporen van de R-ladder, niet alleen op recyclen. We onderzoeken hoe klimaatsubsidies ook ingezet kunnen worden voor circulaire initiatieven en we herzien waar mogelijk de subsidievoorwaarden zodanig dat ze kosten en investeringen meer gaan voorfinancieren en daardoor eveneens het aantrekken van aanvullende financieringsbronnen beter mogelijk maken.

De transitie naar een klimaatneutrale en circulaire economie vraagt om een grote verscheidenheid aan grondstoffen. Veel van deze grondstoffen zijn schaars en/of de ketens worden beheerd door landen als China. Daarom kiezen we ervoor om onze afhankelijkheid af te bouwen door te komen met een Europees ingestoken, nationale grondstoffenstrategie met concrete maatregelen en allianties met andere landen waarbinnen de omslag naar een circulaire economie leidend zal zijn. Daarbij wordt niet alleen gekeken naar kritieke grondstoffen voor de klimaattransitie, maar ook naar andere belangrijke grondstoffen.
 
●      Circulariteit biedt de belangrijke kans om zowel op nationaal als Europees niveau voldoende kritieke grondstoffen te verkrijgen en te behouden en daarmee de onafhankelijkheid te vergroten. Dit vereist onder andere een duidelijk plan voor de versnelde ontwikkeling van de circulaire industrie en voor de duurzame winning, import, export en (her)gebruik van deze kritieke grondstoffen. Succes op dit terrein is tevens van cruciaal belang voor het behalen van de klimaatdoelen en de duurzame transitie. Met recycling percentages op dit moment van gemiddeld nauwelijks 1% uit recycling naar de benodigde 15% in 2030 zal op korte termijn omvangrijke inspanningen vragen. Nederland wordt binnen de EU als leidend op het gebied van de circulaire economie gezien en om deze positie te versterken, liggen er veel kansen op het terrein van kritieke grondstoffen. Voor de overheid is een belangrijke rol weggelegd door de afbouw van belemmeringen, alsook de vereenvoudiging en versnelling van vergunningen. Daarnaast moet duurzame grondstoffenwinning, import, export, gebruik en terugwinning worden gemonitord.
●      Voor een duurzaam en zelfvoorzienend Europa is het noodzakelijk om voldoende grondstoffen, productie- en recyclecapaciteit te hebben voor cruciale producten zoals windmolens, zonnepanelen, batterijen en voor waterstoftechnologieën. Hierdoor creëren we meer lokale banen en verminderen we onze afhankelijkheid van landen als China. Daarom maken we het voor gemeenten mogelijk om publiekrechtelijk kavels bij nieuwe en bestaande bedrijventerreinen specifiek te reserveren ten behoeve van de circulaire economie en grondstoffenonafhankelijkheid.
●      We bevorderen lokaal en regionaal vraag en aanbod, waardoor producten minder lange afstanden hoeven af te leggen. Dit is gunstig voor zowel duurzaamheid als zelfvoorziening.
●      We brengen de verantwoordelijkheid voor de transitie naar een circulaire economie onder als coördinerende taak bij de minister van Economische Zaken.
●      We zetten in Europees verband in op het introduceren van een belasting op virgin materiaal. Ook kan een grondstofheffing aan de Europese buitengrenzen behulpzaam zijn. Het is daarbij van belang dat niet alleen de grondstoffen zelf, maar ook de grondstoffen in producten die worden geïmporteerd evenredig worden belast.
●      Bij het bepalen van het circulair beleid sturen we actief aan op een zo hoog mogelijke circulaire waarde: afzien van productie, efficiënter produceren, duurzamer produceren, weren van plastic en chemicaliën, hergebruiken, repareren en verwerken.
●      Produceren om te vernietigen hoort niet thuis in een circulaire economie. We verbieden het vernietigen van onverkochte producten als kleding en elektronica.
●      We zetten ons in voor verduurzaming van de kledingindustrie. We introduceren bijvoorbeeld een eco-label voor nieuwe kleding waardoor in één oogopslag duidelijk is hoe duurzaam een kledingstuk is. Daarbij zal onder andere gekeken worden naar landgebruik, watergebruik, chemicaliëngebruik en de mate van recyclebaarheid. Ook leggen we minimumeisen voor voorwassen, vezelverlies en chemicaliënverbruik vast in Europese en/of nationale wetgeving en bouwen wasmachinefabrikanten filters in hun wasmachines om de verspreiding van microplastics te voorkomen.
●      Nederland heeft al een sterke positie als beste vestigingsplaats voor circulaire innovators dankzij een goed werkend ecosysteem vlak bij hun leveranciers en/of afnemers. Het is een enorme kans om deze positie verder uit te bouwen en zo de interessante vestigingsplaats te zijn voor het (inter)nationale bedrijfsleven dat circulaire innovaties wil ontwikkelen. Dan bouwen we aan unieke vaardigheden, kennis en werkgelegenheid in Nederland en tevens iets moois dat wereldwijd toepasbaar en te exporteren is.
 

De circulaire economie biedt niet alleen belangrijke voordelen, maar ook een unieke kans die we graag grijpen. Onze focus ligt op het laten floreren van circulaire businessmodellen, omdat het cruciaal is dat deze modellen niet alleen werken, maar ook gedijen. Deze benadering komt voort uit ons geloof in het belang van duurzaam ondernemen, waarin winst hand in hand gaat met verantwoordelijkheid. Bovendien streven we ernaar om wereldwijd voorop te lopen op het gebied van de circulaire economie. We willen niet alleen vooroplopen, maar ook andere landen stimuleren zich hieraan te verbinden. Door wereldwijd leiderschap te tonen, dragen we bij aan een duurzame wereld en creëren we een sterke positie voor Nederlandse bedrijven. Een voorbeeld hiervan is de ondersteuning van circulaire zonnepaneelproductie in Nederland met overheidssteun, waarmee we al goede vooruitgang boeken.
 
·       (Mkb)-bedrijven worden ondersteund bij het nemen van circulaire stappen. Dit wordt mogelijk gemaakt door hen toegang te geven tot gespecialiseerde regionale ondersteuning.
·       We steunen het realiseren van marktplaatsen voor materialen en restproducten. Hierdoor worden aanbieders en afnemers aan elkaar gekoppeld en wordt het aantrekkelijker voor ondernemers om herbruikbaar te werk te gaan.
·       Het Versnellingshuis wordt hét kennisknooppunt over circulaire economie. Het is een perfecte plek waar bedrijven en instellingen terechtkunnen met vragen over de omslag naar een circulaire manier van opereren. Daarom breiden we het Versnellingshuis uit tot een volwaardig Instituut Circulaire Economie, dat ook helpt om wet- en regelgeving toe te snijden op circulariteit.
·       Het moet makkelijker worden om afval als product of materiaal te gebruiken. De wetgeving rond afvalstatus dient hiervoor zo snel mogelijk aangepast te worden.
·       ·       Afval dat alleen nog verbrand kan worden doen we in Europees verband zo efficiënt mogelijk, waarbij de laagst mogelijke uitstoot van CO2 leidend is. Tegelijkertijd gaan we het exporteren van afval naar buiten de EU tegen om het daar te laten verbranden. Ook stellen we een afbouwpad voor verbrandingscapaciteit vast en verhogen we de belasting op afval voor het grootbedrijf: hoe meer afval wordt verbrand, hoe meer je betaalt.
·       We willen een recht op reparatie en verlengen de wettelijke garantietermijnen voor producten. Makers van producten hebben zo de plicht apparaten repareerbaar te maken, reserveonderdelen aan te bieden en hun product bij normaal gebruik te laten repareren als het stuk gaat. Aan de hand van de verlening van de wettelijk gestelde garantieplicht, breiden we het recht op reparatie in Nederland uit voor elektronica, kleding en schoenen.
·       Een financieel systeem dat rekent met afschrijving en dat leningen verstrekt zonder oog voor lineaire risico’s (grondstoffentekorten, milieu-impact etc.) zal de transitie naar een circulaire economie tegenwerken. In samenwerking met toezichthouders en de financiële sector ontwikkelen we een nieuwe manier van risicobeoordeling waar lineaire risico’s en circulaire kansen eerlijk worden meegenomen.
·       ·       In een circulaire economie is afval een grondstof en blijft grondstof een grondstof, ook als het verwerkt is in een product. De afvalheffing gaat omhoog voor bedrijven die veel afval produceren. We gebruiken de inkomsten om meer afval te hergebruiken en minder te verbranden. We stimuleren statiegeld- en retoursystemen en breiden deze uit. We ondersteunen innovatieve bedrijven die van reststromen nieuwe producten maken. We moderniseren de afvalwet, met oog voor de risico’s, zodat we de werkzaamheden van bedrijven die zich richten op het waardevol hergebruiken van reststromen en afvalstromen mogelijk maken.
·       Binnen de Europese Unie dringen we aan op het aanpassen van de accountancyregels. Daarin voorkomen we dubbele btw bij hergebruik en verlengen we afschrijvingstermijnen. Structurele aandacht voor eerlijke prijzen is hier een belangrijk uitgangspunt.
·       Grote of belangrijke innovatieve circulaire initiatieven verdienen de steun van de overheid. Daarom komt er wat D66 betreft een maatwerkaanpak voor circulaire initiatieven. We schalen lokale circulaire initiatieven op. We zorgen dat bedrijven elkaar op regionaal niveau vinden, dat overheden samenwerken, dat we kennis delen en dat circulaire initiatiefnemers bij regionale investeringsfondsen terechtkunnen. We stimuleren circulair en biobased bouwen. Hierbij streven we naar het verankeren van innovatieve en duurzame bouwtechnieken in de bouwsector, waarbij bijvoorbeeld zo weinig mogelijk materialen worden gebruikt, materialen optimaal hergebruikt worden en biobased alternatieven standaard worden.
·       In een circulaire economie is het ook belangrijk dat we minder produceren. We moeten niet alleen afzien van overbodige productie en consumptie, maar ook efficiënter en duurzamer produceren, plastic en schadelijke chemicaliën vermijden en hergebruik en reparatie bevorderen.
·       ·       Daar waar nodig breiden we het aantal producten uit dat valt onder de uitgebreide producentenverantwoordelijkheid. Dat doen we in ieder geval voor luiers aangezien deze momenteel grotendeels verbrand worden; voor medicijnen, zodat watervervuiling door de producent betaald wordt en voor schoenen, die nu buiten de uitgebreide producentenverantwoordelijkheid voor textiel vallen.’

Consumenten, bedrijven, investeerders en overheden willen groene keuzes maken. Het is alleen vaak lastig om te weten welke keuze het best is. We willen dat het effect van een product inzichtelijk is, zodat iedereen een bewuste keuze kan maken.
 
●      We maken het consumenten en gebruikers makkelijker om te recyclen. We willen dat op (de verpakking van) producten duidelijk wordt aangegeven waar het weggegooid moet worden.
●      We maken een post-me-niet-register, zodat organisaties geen brieven op naam kunnen versturen wanneer je dat als consument niet wilt.
●      Elk product krijgt een digitaal productpaspoort dat gedurende de hele levenscyclus wordt bijgehouden. Dit paspoort bevat informatie over de gebruikte materialen, onderdelen en de herkomst daarvan, evenals instructies over demontage, recyclen, hergebruik en reparatie. Bovendien omvat het track & trace mogelijkheden, waardoor zowel producten als materialen traceerbaar zijn in de gehele productiecyclus. Deze aanpak maakt deel uit van het impactregister: een soort digitale bijsluiter voor elk product, waarin essentiële informatie over de effecten op de maatschappij en milieu is opgenomen. Hierdoor wordt de impact van producten transparant en toegankelijk voor zowel producenten als consumenten.
●      We pleiten voor product-tracking. We willen dat tijdens productiestappen traceerbaar is welk materiaal er in een product zit. Zo weten we precies welke materialen er in een productenkringloop terechtkomen.
●      In het jaarverslag van bedrijven wordt aandacht besteed aan circulaire prestaties. We stellen voor alle publieke inkopen van fysieke producten informatie-eisen rondom milieu-impact en materiaalsamenstelling.
●      Er moet een einde komen aan het dumpen van kleding in landen in Afrika en Zuid-Amerika. Daarom willen we uitgebreid onderzoek naar stromen van nieuw en tweedehands textiel naar landen buiten Europa. Denk hierbij aan aanvullende eisen voor export of een compleet exportverbod van tweedehands kleding naar landen buiten Europa.
●      Consumenten verdienen duidelijkheid over de duurzaamheid van producten. Daarom gaan we greenwashing tegen door voldoende capaciteit voor de Autoriteit Consument & Markt. Daarnaast sturen we op duidelijke en betrouwbare keurmerken die consumenten informeren. Zo wordt kleding bijvoorbeeld voorzien van een eco-label. Op basis van dit label kunnen consumenten een bewuste keuze maken voor een duurzaam alternatief.
 

Onze arbeidsmarkt verandert continu, met name door digitalisering, robotisering en de transitie naar een groene economie en samenleving. Hierdoor zullen banen verdwijnen, maar ook nieuwe banen ontstaan. D66 zet vol in op een leven lang ontwikkelen, zodat mensen de toekomst aan blijven kunnen. Dat vraagt niet alleen goede aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt, maar ook om méér onderwijs op de arbeidsmarkt. Ook de vergrijzing en de grotere flexibilisering van loopbanen en van de arbeidsvraag vragen om betere mogelijkheden voor loopbaanontwikkeling en om- en bijscholing. Vooral mensen met een praktische opleiding hebben te weinig financiële middelen, mogelijkheden en tijd om bij te leren tijdens hun werkzame leven.

• Radicale kansengelijkheid vormt voor D66 het uitgangspunt van een leven lang leren. Gelijke kansen vergen ongelijk investeren. D66 wil daarom een persoonlijk leerbudget invoeren zonder vervaldatum, die je met je meeneemt totdat er een moment komt waarop omscholing nodig is.
• Als je start op de arbeidsmarkt, krijg je van de overheid een persoonlijk leerbudget mee. De hoogte daarvan is gebaseerd op de kosten van de opleiding de opleiding die je eerder hebt gevolgd. Als je een mbo-opleiding hebt gedaan, krijg je meer mee dan iemand die een bachelor op de universiteit heeft afgerond. Dit geldt ook voor vroegtijdig schoolverlaters en voor statushouders die de arbeidsmarkt betreden, afhankelijk van hun werkervaring en opleidingsniveau. Zo investeren we in iedereen.
• Als je gaat werken, stort je werkgever daarnaast een maandelijkse bijdrage van minimaal 0,5 procent van je salaris om het persoonlijk leerbudget aan te vullen. Deze bijdrage is inzichtelijk op je loonstrook en voordat je je contract tekent, net als het inzicht in de geldende pensioenregeling.
• Hoewel je zelf verantwoordelijk bent voor je ontwikkeling en je werkgever verantwoordelijke is voor scholing die bij je functie hoort, heeft de overheid wel een faciliterende rol. Een publieke uitvoerder beheert het persoonlijk leerbudget. Met je budget kun je opleidingen bekostigen die de overheid heeft goedgekeurd, in samenspraak met sociale partners en onderwijsinstellingen – op eenzelfde manier als voor het reguliere onderwijsaanbod. De overheid zorgt voor een overzichtelijk en gestroomlijnd aanbod van voorzieningen en regelingen voor een leven lang ontwikkelen.
• Bij het nieuwe persoonlijk leerbudget hoort ook een periodieke arbeidsmarktscan (PAS), aangeboden door de overheid en sociale partners samen. Deze geeft inzicht in iemands ontwikkeling en mogelijkheden om over te stappen naar een andere sector, bijvoorbeeld om zo gezond de pensioenleeftijd te kunnen halen. Dit maakt het nog makkelijker om het persoonlijk leerbudget op een goede manier in te zetten. Met een skillspaspoort wordt makkelijker inzichtelijk gemaakt wat mensen allemaal kunnen.
• Bij het aanbod van leven lang ontwikkelen moet meer aandacht komen voor mensen die weinig initieel onderwijs hebben gehad. Zij hebben soms minder affiniteit met het traditionele onderwijsaanbod, werkgevers hebben minder oog voor deze groep als het gaat om scholing en een deel van deze groep heeft simpelweg geen werkgever die in hen kan investeren. Hier komt extra aandacht voor bij de vormgeving van het ontwikkelbudget en hier blijft aandacht voor omdat loopbaanadviseurs die mensen met weinig initieel onderwijs spreken advies geven over het onderwijsaanbod.

De arbeidsmarkt staat er goed voor. Het aantal werklozen is in de afgelopen tien jaar ruim gehalveerd. Maar veel bedrijven en organisaties hebben grote moeite om voldoende medewerkers te vinden. Daardoor komt hun werk in de knel en neemt de werkdruk toe. Door de vergrijzing wordt deze krapte de komende tijd alleen maar groter. Om onze bedrijven van mensen te voorzien, woningen te bouwen, de klimaat- en energietransitie mogelijk te maken, onze kinderen opvang en onderwijs te bieden en onze ouders de zorg te geven die ze verdienen, zijn er heel hard mensen nodig.
Dat vergt een andere blik op de arbeidsmarkt en het economisch beleid. Het tekort aan menskracht zal de komende jaren de slagkracht van de overheid in grote mate bepalen, misschien nog wel meer dan het beschikbare budget. We redden het niet als we alleen maar inzetten op meer mensen aan het werk krijgen of mensen meer uren te laten werken. We zullen in moeten zetten op het vergroten van de productiviteit, moeten kiezen in welke sectoren we extra inzetten op het aantrekken van personeel, en bij welke sectoren het minder erg is als werkgelegenheid naar het buitenland gaat.

• Er komt samen met werkenden, ondernemers en de overheid een landelijke krapteaanpak. Door onder andere het aantrekkelijker maken van opleidingen, het makkelijker maken van verzilveren van eerder opgedane (werk)ervaring en het verbeteren van secundaire arbeidsvoorwaarden en ontwikkelingsmogelijkheden ondersteunen we verschillende sectoren. Te beginnen in het onderwijs, de zorg en in de techniek.
• We willen dat werken te allen tijde loont en verlagen daarom de belasting voor lage- en middeninkomens. Werknemers die meer dan drie dagen per week werken, gaan minder belasting betalen door het invoeren van een nieuw ‘urenvoordeel’. Daardoor gaat werken meer lonen. Meer uren werken wordt financieel aantrekkelijker voor mensen die nu in een (kleine) deeltijdbaan werken, wat helpt tegen krapte en zorgt dat meer mensen financieel zelfstandig worden. En wie nu al meer dan drie dagen per week werkt, houdt daar straks netto meer van over. Daarnaast maakt het ‘urenvoordeel’ het belastingstelsel ook eerlijker omdat mensen die nu voltijd werken tegen een niet zo hoog uurloon, evenveel belasting betalen als iemand die met een hoger uurloon veel minder uren werkt.
• Mensen krijgen meer regie op de uren die ze willen werken. Ruim een half miljoen mensen wil wel meer werken, maar krijgt het niet voor elkaar bij de werkgever. Werknemers kunnen straks terecht bij de nieuw op te richten arbeidscommissie als ze het niet eens zijn met de afwijzing van hun verzoek om meer uren. Werkgevers zullen meer moeten doen om roosters aan te passen en mensen meer regie en regelruimte te geven, zodat ze extra uren ook zelf goed kunnen inplannen. Het combineren van banen moet daarmee ook makkelijker worden voor wie dat wil.
• Zorg voor een herkenbaar en toegankelijk werkcentrum in elke arbeidsmarktregio, waar iedereen terecht kan voor ondersteuning bij arbeid en scholing. Dit helpt om de juiste mensen bij de juiste vacatures te brengen, met hulp van gemeenten, UWV, sociale partners en onderwijsinstellingen. Zet de succesvolle samenwerking met de regionale mobiliteitscentra uit de coronaperiode door.
• We geven meer ruimte binnen sociale zekerheid om mensen om te scholen naar tekortsectoren en werken daarbij meer samen met marktpartijen. Bijvoorbeeld door een opleiding te kunnen volgen met behoud van uitkering, en door samen te werken met werkgevers die een baangarantie geven. Vanuit de krapteaanpak komen er meer middelen voor begeleiding naar werk in tekortsectoren.
• We stimuleren het slimmer organiseren van werk. Met de Wet werken waar je wilt wordt het mogelijk om vaker thuis te werken voor beroepen die niet aan een locatie zijn gebonden.
• Continue bereikbaarheid vraagt ook om goede waarborgen. Om te voorkomen dat werknemers, met name jongeren, stressklachten of een burn-out krijgen wil D66 het recht op onbereikbaarheid beter verankeren. De Nederlandse Arbeidsinspectie moet daarnaast meer aandacht besteden aan de kwaliteit van werk.
• We maken het makkelijker voor jonge ouders om te werken. Belangrijkste stap hierin is de bijna-gratis kinderopvang, waar ouders maar een kleine eigen bijdrage hoeven te betalen. De rijke schooldag (zie paragraaf 3.1 Ontdek je talent in het onderwijs) zal ook leiden tot betere aansluiting van school- en werktijden.
• Het moet duidelijker worden wat je overhoudt van je brutoloon, en hoeveel extra werken opbrengt met een transparant loonstrookje. Op ieders loonstrookje is dan heel duidelijk wat mensen verdienen aan salaris, persoonlijk ontwikkelbudget en pensioen, wat zij netto overhouden en wat een werkgever daarvoor betaalt. Er komt een rekentool van de overheid om makkelijk te kunnen zien wat je netto overhoudt van een dag extra werken in de week.

De manier waarop we nu onze belastingen organiseren is nodeloos complex en inefficiënt en leidt vaak tot onrechtvaardige uitkomsten. Dat moet veranderen. We verlagen de lasten voor lage- en middeninkomens en verhogen de lasten op winst, vervuiling en vermogen. We gaan verder met de aanpak van belastingconstructies en schaffen fiscale regelingen die niet werken af. D66 wil dat belastingen bijdragen aan een rechtvaardige economie. Een economie waarin werken loont en de vervuiler betaalt. Een economie waarin mensen met veel vermogen meer bijdragen aan de samenleving. Een economie waarin bedrijven hun eerlijke deel aan belasting betalen.

• Bedrijven gebruiken net als iedereen publieke voorzieningen en profiteren bijvoorbeeld van investeringen in onderwijs en een prettige leefomgeving. Daarom willen wij dat bedrijven ook hun eerlijke deel betalen. Hierdoor dragen bedrijven zelf bij aan het aantrekkelijke vestigingsklimaat waar ze profijt van hebben.
• Ondernemerschap willen we stimuleren, marktfalen door marktmacht willen we belasten. We willen onderzoeken of bedrijven met marktmacht zwaarder belast zouden kunnen worden. Hiermee kunnen overwinsten worden tegengegaan, of andere negatieve gevolgen van de marktmacht (zoals vervuiling of slechte arbeidsomstandigheden).
• We verkleinen de fiscale verschillen tussen werknemers en ondernemers. Tegelijkertijd willen wij het fiscale regime herzien om ondernemerschap te steunen en rechtvaardig te belasten.
• De opbrengst van de afbouw van de zelfstandigenaftrek wordt omgevormd naar een fiscaal voordeel voor alle werkenden die meer dan drie dragen per week werken.
• We gaan vermogen eerlijker belasten. Naast het invoeren van een belasting op het werkelijk gerealiseerde rendement, belasten we grote vermogens meer dan kleine. We voeren daarnaast een aparte vermogensbelasting in op vermogens in box 2 en box 3 boven een miljoen, met een hoger tarief boven de twee miljoen. De eigen woning telt hierbij niet mee.
• We moderniseren de erf- en schenkbelasting. We maken deze belasting progressiever. Met name het deel van het vermogen dat vergaard is zonder dat daar een daadwerkelijke prestatie tegenover stond (“windfall profits”) moet zwaarder belast worden. Waarbij verstopplekken als trusts en landgoederen expliciet actief onder het belast regime gebracht moeten worden. De relatie tussen de erflater/schenker en de ontvanger is niet meer van belang voor het tarief, voor iedereen geldt hetzelfde percentage. Wel geldt voor partners en kinderen een veel hogere vrijstelling. Per saldo worden grote erfenissen zwaarder belast en kleine erfenissen juist minder. De bedrijfsopvolgingsregeling wordt verder versoberd.
• Om gezonde keuzes makkelijker te maken verhogen we de accijns op alcohol, tabak en suiker en schaffen we de btw op groente en fruit af. Het vreemde verschil tussen de accijns op melk en plantaardige alternatieven voor zuivel binnen de verbruiksbelasting verdwijnt. Om gezond eten een grotere kans te geven ten opzichte van ongezond eten, worden accijnzen vaker ingezet om minder gezonde alternatieven minder aantrekkelijk te maken. Gedacht wordt aan het specifiek belasten van stoffen waarvan bekend is dat ze bijdragen aan de ontwikkeling van obesitas, hart- en vaatziekten en/of diabetes. D66 wil verder inzetten op fiscale vergroening.
 

We hebben iedereen nodig om leraren voor de klas te houden, de zorg overeind te houden, zonnepanelen te kunnen leggen en industrie te kunnen behouden. Een meer gerichte inzet van arbeidsmigratie, ook binnen de Europese Unie, kan helpen om die tekorten op te lossen. Hierbij horen expliciete keuzes over in welke sectoren arbeidsmigranten nodig en wenselijk zijn (zie ook paragraaf 6.5. Naar een veilig migratiebeleid dat werkt). Sectoren die intensief gebruik maken van laagbetaalde arbeidsmigranten, zoals de distributiesector, slachterijen en de (glas-) tuinbouw, en daarmee een grote druk leggen op schaarse voorzieningen en onze (woon-) ruimte moeten voor deze arbeid een eerlijkere prijs betalen. De uitwassen van arbeidsmigratie worden steeds zichtbaarder, bijvoorbeeld doordat er steeds meer arbeidsmigranten in steden op straat slapen als zij door hun werkgever op straat zijn gezet. Arbeidsmigratie mag niet worden misbruikt om te concurreren op arbeidsvoorwaarden. Daarom doet D66 – in lijn met de Commissie Roemer – de volgende voorstellen:

• D66 wil de positie van grenswerkers versterken. In steden als Maastricht, Nijmegen en Enschede kun je op de fiets vanuit België of Duitsland naar je werk, maar staan regels in de weg. We halen belemmeringen in de fiscaliteit en sociale zekerheid voor werkgever en werknemer weg om grenswerken makkelijker te maken. Zo worden grenseffectenrapportages verplicht voor nieuw beleid, onderzoeken we of het werklandbeginsel verder kan worden versterkt, waardoor mensen recht hebben op sociale voorzieningen in het land waar ze werken, en worden grensinformatiepunten uitgebreid.
• Op dit moment kunnen arbeidsmigranten van buiten de Europese Unie voor laagbetaald werk een werkvergunning krijgen in sommige lidstaten. Wat er dan vaak gebeurt is dat een uitzendbureau uit die lidstaat deze arbeidsmigrant ‘uitleent’ in Nederland. Dit is een schijnconstructie en misbruik van het vrij verkeer van werknemers binnen de Europese Unie. D66 wil er in Europees verband voor zorgen dat deze route niet langer mogelijk is. De verhoging van het minimumloon helpt daarbij: dat maakt Nederland minder aantrekkelijk voor sectoren die drijven op goedkope arbeid.
• Om arbeidsmigranten een betere huurpositie te geven wordt wettelijk vastgelegd dat elk huurcontract voor een arbeidsmigrant een opzegtermijn van minimaal één maand moet hebben en de huurprijs in de tussentijd niet omhoog mag gaan. Dit beschermt arbeidsmigranten tegen het op straat gezet worden als het werk ophoudt.
• Gemeenten worden extra ondersteund bij de handhaving van wetgeving ter verbetering van de huisvesting van arbeidsmigranten in het kader van de Wet goed verhuurderschap.
• Er komt een vergunningsplicht voor uitzendbureaus met publiekrechtelijke handhaving door de Nederlandse Arbeidsinspectie. Naar Duits voorbeeld wil D66 de mogelijkheid om in specifieke sectoren uitzenden helemaal te kunnen verbieden, wanneer misstanden niet voldoende kunnen worden voorkomen met dit certificeringsstelsel. Werknemers moeten dan in dienst zijn, wat leidt tot een minder groot risico op uitbuiting. Hierdoor zal het aantal arbeidsmigranten in deze sectoren waarschijnlijk ook afnemen. We introduceren een arbeidscommissie voor kwetsbare werknemers – een publiek loket – waar werkgevers en werknemers terecht kunnen met vragen over de interpretatie van arbeidswetgeving en bemiddeling bij geschillen hierover. Juist voor arbeidsmigranten is het soms erg lastig om iets aan te kaarten bij hun werkgever. Dit loket vergroot de kans dat werknemers gebruik maken van hun rechten.
• Het wetsvoorstel voor betere bescherming tegen mensenhandel wordt doorgezet. De praktijk laat zien dat het moeilijk is om mensenhandel en uitbuiting te bewijzen, daarom passen we de bewijslast aan zodat het makkelijk wordt om daders te straffen. Daarom wordt het artikel over mensenhandel in het wetboek van Strafrecht gemoderniseerd. We stellen beschermende voorzieningen in voor iedereen met signalen van mensenhandel en uitbuiting en begeleiden bij het weer opbouwen van hun leven.