Coffeeshops zitten al decennialang in een vreemde spagaat. Softdrugs verkopen mag, softdrugs inkopen of telen mag niet. Hiermee leveren we coffeeshophouders over aan het criminele circuit. Dat kan zo niet langer. Het is een goede zaak dat gemeenten mogen gaan experimenteren met legale telers.

Mensen met psychische of lichamelijke klachten kunnen veel baat hebben bij drugs als medicijn. Zo zijn er naast de bekende effecten van cannabis ook kansrijke studies naar het behandelen van PTSS met MDMA en het behandelen van depressies met paddo’s. We willen inzetten op meer onderzoek naar de medicinale en therapeutische werking van drugs.

Het debat over welke drugs legaal en illegaal moeten zijn, duurt eindeloos. Voor ons staat voorop dat we niet alle drugs over één kam kunnen scheren.

Sinds 2017 hebben we onze verantwoordelijkheid genomen door te regeren. Op veel zaken zijn we trots: een grote investering in onderwijs. Een record aantal woningen voor middeninkomens. Een klimaatakkoord voor een schoner Nederland. En een pensioenakkoord dat jong en oud verbindt.

Dat past bij hoe wij geloven dat politiek zou moeten zijn: gericht op resultaat, door samen te werken aan de grote vragen van onze tijd.

Maar vier jaar is veel te kort om je idealen waar te maken. Het werk is nog niet af. Er is nog een wereld te winnen. In dit verkiezingsprogramma vindt u onze plannen voor de komende vier jaar. Wat deze plannen met elkaar verbindt, zijn vijf overtuigingen die we belangrijk vinden.

Wij geloven in een samenleving waarin gelijke gevallen gelijk behandeld worden, maar dat mensen die op achterstand staan extra kansen krijgen. Niet omdat iedereen per se gelijk moet zijn, maar zodat we samen vrij kunnen zijn.

Dat begint bij de start: we geven ieder kind een rijke schooldag, met goed onderwijs, kunst, sport en muziek. Kinderopvang wordt gratis vanaf nul jaar, zodat geen kind start met een achterstand, ongeacht afkomst. Leraren worden beter toegerust en betaald. We houden mbo, hbo en universiteit toegankelijk met een nieuwe studiebeurs en beperken toelatingscriteria en selectieprocedures voor onderwijs.

We gaan een miljoen nieuwe huizen bouwen, zodat de stille ramp op de woningmarkt stopt en mensen de basis hebben van een goede woning. We beschermen huurders en verkleinen de verschillen tussen huur en koop.

Werk moet weer de basis zijn voor een vrij en waardig bestaan. We maken het voor werkgevers aantrekkelijker vaste contracten te geven. De verschillen tussen werkenden maken we kleiner, zodat iedereen voldoende zekerheid heeft. We vervangen het ingewikkelde toeslagenstelsel door een korting die mensen van hun belasting kunnen aftrekken of uitbetaald krijgen wanneer zij te weinig verdienen.

Het is een schrijnend gegeven dat mensen met een praktische opleiding of een lager inkomen jaren korter leven, in slechtere gezondheid. We investeren in alle factoren die dit verschil verkleinen: van goed onderwijs en voldoende werk tot een gezonde leefomgeving en levensstijl. Preventie van chronische ziekten en overgewicht verdient meer prioriteit dan symptoombestrijding met medicijnen.

Als we een land willen waarin iedereen in vrijheid kan leven, moeten we in actie komen. Of het nu gaat over toegankelijke rechtspraak, veiligheid op straat, zelfbeschikking over het eigen lichaam, bescherming tegen de willekeur van algoritmes of de strijd tegen discriminatie en racisme.

Daarom investeren we fors in de rechtsstaat: rechtspraak, OM, reclassering en sociale advocatuur. Omdat mensen zonder toegankelijk recht niet echt vrij zijn, maar ook omdat veiligheid en het terugdringen van criminaliteit een belangrijke voorwaarde is voor onze vrijheid. Daarom willen we politie-inzet nadrukkelijk richten op misdaden die onze samenleving het hardst raken, zoals zware geweldsdelicten en grootschalige oplichting.

Onze democratie draait om zeggenschap: we vernieuwen het kiesstelsel, we willen een gekozen premier en we geven mensen meer inspraak op alle niveaus. We treden hard op tegen racisme en discriminatie, ter verdediging van een open en inclusieve samenleving.

We waarborgen zelfbeschikking over het eigen lichaam, ook in een toekomst vol nieuwe medische mogelijkheden. Dat vraagt om onderzoek en ethische discussie, bijvoorbeeld over het kweken van embryo’s voor onderzoek, embryomodificatie en meer ruimte voor stamcelonderzoek.

De grote kansen van digitalisering kunnen we alleen grijpen als we de rechten van mensen beschermen. Daarom krijgen mensen meer zeggenschap over hun data. Er komt meer controle op dataverzameling door bedrijven en overheden, ook in de publieke ruimte. We zorgen dat besluitvorming door algoritmes altijd een menselijke ‘check’ heeft. Alleen zo kunnen we vrij zijn in een digitale wereld.

De toekomst stelt ons voor grote uitdagingen: het klimaat, de natuur en het milieu verslechteren sneller dan we hadden gedacht. Onze bevolking groeit en wordt ouder en diverser. Dat heeft grote gevolgen voor hoe we leven. Wij geloven dat toekomstige generaties – onze kinderen en kleinkinderen – ook recht hebben op een leefbare planeet, op een fijn land.

Daarom gaan we de klimaatdoelen halen en doen er een flinke schep bovenop. We voeren de afspraken uit het Klimaatakkoord uit. Tot 2025 gebruiken we 30 procent minder nieuwe grondstoffen en we stimuleren circulair ondernemerschap. Er komt meer ruimte voor natuur en voor zon- en windenergie. Kringlooplandbouw wordt de norm, we werken toe naar een halvering van de veestapel.

We stimuleren de overgang van een waarde- naar een waardengedreven bedrijfsleven. Ambitieuze bedrijven die economisch succes én meerwaarde voor de samenleving nastreven, bieden we een zo goed mogelijk vestigingsklimaat en ondersteuning bij innovatie en digitalisering. Dat geldt ook voor het mkb. Zij zijn de motor van goede banen voor iedereen in Nederland, nu en in de toekomst.

De overheid heeft te lang in het verdomhoekje gezeten. Terwijl ze hard nodig is om publieke belangen van ons allemaal te beschermen en mensen grip te geven op de razendsnelle veranderingen om hen heen.

Dat begint met waardering voor de mensen in de publieke sector. Dat gaat om salaris voor agenten, leraren en verpleegkundigen, maar ook om autonomie in het werk van deze professionals. Zij verdienen ons vertrouwen.

Dit vraagt om een overheid die naast mensen staat in plaats van tegenover mensen. Die – via al haar uitvoeringsorganisaties – de burger een helpende hand reikt. Die niet alleen kijkt naar welvaart, maar ook naar welzijn.

En het vraagt om een overheid die ons beschermt tegen de uitwassen van de vrije markt en ruim baan geeft aan progressief kapitalisme. Ze moet zorgen voor transparantie en eerlijke concurrentie. Mededingingsautoriteiten moeten moderne waakhonden zijn. De macht van Big Tech, Big Pharma en andere grote ondernemingen mag nooit ten koste gaan van fundamentele rechten als individuele vrijheid, democratie of de volksgezondheid.

Voor een open handelsland als Nederland is internationale samenwerking een noodzakelijke voorwaarde voor vrijheid, veiligheid, vrede en welvaart. Als we de grote uitdagingen van onze tijd rond migratie, energie, veiligheid, handel en klimaat willen oplossen, als we kansen willen pakken, dan moet dat in Europa.

Daarom zetten we onze traditie van internationale samenwerking voort en willen we dat Nederland in Europa een voortrekkersrol speelt. Samen kunnen we ons grondgebied en onze belangen verdedigen. Kunnen we zorgen voor veilige routes om arbeidsmigranten een kans te geven en onze economie te versterken, terwijl we humane opvang bieden aan vluchtelingen. We voorkomen conflicten en grijpen in waar nodig. Want D66 gelooft dat de nationale staat zijn eigen rechtsorde alleen kan beschermen in samenwerking met anderen.

Verkiezingsprogramma’s krijgen soms een mythische status. Alsof ze een blauwdruk zijn vol garanties voor de toekomst. Laten we eerlijk zijn: zeker in de tijd waarin we nu leven is dat niet zo. Wie durft te zeggen hoe samenleving en economie eruit zien over een maand, over een jaar? Komt er snel een goed vaccin of worstelen we nog jaren met de gevolgen van de coronapandemie?

Een verslechtering van de situatie in de wereld kan ervoor zorgen dat we onze ambities in dit programma moeten bijstellen. Net zoals een verbetering ervoor kan zorgen dat we meer gas willen geven.

Dat is eerlijke politiek. Geen garanties, maar wel de belofte van onze inzet. Altijd vanuit de overtuiging dat mensen gelijke kansen verdienen. Dat mensen vrij moeten zijn zelf over hun leven te beslissen. Dat we bij elke keuze die we maken oog houden voor de toekomst. Met een overheid die onze gezamenlijke publieke belangen beschermt en met onze ogen gericht op de wereld om ons heen.

Omdat we alleen zo samen vrij kunnen zijn.

Wouter Koolmees
Voorzitter Verkiezingsprogrammacommissie

Annet Aris
Voorzitter Permanente Programmacommissie

De emancipatiemotor hapert: we slagen er steeds minder goed in gelijke kansen te geven aan kinderen met kansrijke of kansarme ouders, uit sterke of zwakke wijken, met een verleden in Nederland of ergens anders.

Daarom wil D66 een grote verandering teweeg brengen in onze scholen, mbo’s, hogescholen en universiteiten. Niet met een systeemverandering, niet met een Haagse blauwdruk, maar door breed te investeren in de ontwikkeling van kinderen en jongeren. We geven de ruimte, het vertrouwen en de middelen aan de professionals in de sector: de leraren. Door schotten en regels in te wisselen voor zeggenschap en vertrouwen.

Van keurslijf naar maatwerk. Zo nemen we afscheid van starre systemen, te vroege selectie en keuzestress.

We pakken de kansenongelijkheid aan door bij de basis te beginnen. Met vier dagen per week gratis kinderopvang voor elk kind, zodat ouders de vrijheid hebben om naast het zorgen ook te werken. Ieder kind krijgt een ‘rijke’ schooldag, met opvang, een gezonde lunch, sport en cultuur. We geven meer budget aan scholen met kansarme leerlingen, meer geld voor inclusief onderwijs. We zorgen dat elk kind later dan nu mag kiezen welke richting het opgaat, en de ruimte krijgt voor een eigen leerpad dat afgestemd is op de optimale ontwikkeling van het kind. We zorgen voor nieuwe kansen op elke leeftijd, investeren in geletterdheid en staan pal voor het behoud van bibliotheken.

We investeren in kansen voor álle studenten, van mbo tot hbo tot universiteit. Onderwijs van goede kwaliteit is onderwijs dat het beste uit de student haalt. We geven studenten de mogelijkheid om te stapelen, door te stromen en internationale ervaring op te doen. Studenten krijgen bovendien een betere financiële positie, door een uitbreiding van de studiebeurs.

We stoppen de race om het schaarse onderzoeksgeld en investeren weer in een bloeiende wetenschap. Met een vaste, hogere bijdrage én voldoende financiering voor hoogwaardig onderwijs. De docent speelt hierin een cruciale rol. Die krijgt dan ook voldoende ruimte voor begeleiding van studenten en voor eigen ontwikkeling, in onderzoek of in een ander carrièrepad binnen de universiteit.

De realisatie van deze plannen vergt een langere periode dan vier jaar. Het is een zaak van de lange adem. Maar het is de hoogste tijd om deze weg in te slaan. Met meer vertrouwen in de leraar, hoge kwaliteit van onderwijs en de beste kansen voor individuele ontwikkeling, brengen wij het onderwijs weer op de plaats waar het hoort te staan: op een voetstuk in de samenleving.

Ook heeft Nederland een grote vermogensongelijkheid. De rijkste 10 procent bezit 66 procent van het vermogen. Daarnaast leven ongeveer een miljoen mensen in armoede. Bij te grote verschillen in vermogen wordt onzekerheid erfelijk. Dat willen wij tegengaan: wij willen de armoede en problematische schulden terugdringen en vragen van grote vermogens een extra bijdrage.

Wij willen extra kansen en ondersteuning voor mensen die op achterstand staan. Onze stelsels voor arbeidsmarkt, belastingen en sociale zekerheid moeten hiervoor grondig op de schop. We willen een forse vereenvoudiging van het belasting- en toeslagenstelsel. Daarmee stoppen we het complexe rondpompen van geld. In plaats van toeslagen, krijgt ieder Nederlands huishouden een korting op de belasting. De laagste inkomens, die geen belasting betalen, krijgen dit bedrag uitgekeerd. Zonder formulieren, zonder voorschotten en dus zonder terugbetalingen en schulden.

We gaan aan de slag met een arbeidsmarkt die werkt voor iedereen. De verschillen tussen werkenden maken we kleiner, zodat iedere werkende voldoende zekerheid heeft. Voor werkgevers maken we het aantrekkelijker om mensen een vast contract te bieden. We zorgen dat werken meer gaat lonen. Het minimumloon gaat omhoog en bijverdienen naast een uitkering wordt aantrekkelijker. Mensen met een uitkering krijgen meer persoonlijke begeleiding en we investeren in scholing, zodat mensen ook in de toekomst aan de slag kunnen blijven.

Kijkend naar de impact van de coronacrisis, liggen er lessen voor de organisatie van onze zorg. Meer samenwerking maakt de zorg beter.
We moeten vaker vertrouwen geven aan de eigen afwegingen van zorgprofessionals. En de patiënt moet het uitgangspunt zijn. Het moet niet draaien om een zo hoog mogelijke productie, maar om het verlenen van de best passende zorg. Daarom moeten vergoedingen gebaseerd zijn op de toegevoegde waarde voor de patiënt, niet op het aantal verstrekte behandelingen. We passen het systeem hierop aan.

Professionals krijgen de ruimte om hun werk zo goed mogelijk te doen, zonder onnodige regels of protocollen. Samen met de patiёnt beslissen zij over de gewenste behandeling, waarbij de kwaliteit van leven centraal staat. We zorgen voor passende zorg, zo veel mogelijk dichtbij huis. Zo verbeteren we ons stelsel van zorg en welzijn.

Nederland heeft zeer toegankelijke zorg, dat willen we behouden. De uitgaven aan zorg stijgen echter ieder jaar ten opzichte van andere collectieve uitgaven. Als dit zo door gaat is er onvoldoende ruimte voor andere uitgaven die ons gezond of gelukkig maken naast de zorguitgaven, zoals aan onderwijs en een schone leefomgeving.

Daarom moeten we kijken naar manieren om de zorguitgaven in toom te houden, zodat de zorg in de toekomst ook toegankelijk en betaalbaar is. Juist om te garanderen dat we kunnen blijven investeren in zaken die ook bijdragen aan gezondheid. We selecteren op zinnige zorg en zorgen voor eerlijke eigen betalingen. Ook pleiten we voor scherp publiek toezicht op de geneesmiddelenmarkt.

Alleen samen met Europa en de wereld kunnen we klimaatverandering terugdringen. Door als Nederland voorop te lopen, creëren we nieuwe kansen. Er komen nieuwe banen in een groene industrie.

Mensen kunnen hun eigen energie opwekken. Voor een duurzame toekomst moeten we andere keuzes maken: meer openbaar vervoer en elektrisch personenvervoer en onze huizen gaan van het gas af. Grondstoffen gaan we hergebruiken, repareren en recyclen. Speerpunt daarin is een transitie naar kringlooplandbouw en een einde aan de bio-industrie.

Een fijne, groene omgeving met bomenrijen, parkjes en natuurgebieden houdt de temperatuur en overtollig water in bedwang. Zo kan de natuur zich herstellen en maken we Nederland ‘klimaat-klaar’.

Er is een schreeuwend tekort aan betaalbare woningen. We zijn met steeds meer mensen en we wonen steeds ruimer in kleinere huishoudens. Ondanks dat prijzen de pan uit rijzen, wordt er nog steeds niet genoeg gebouwd. En als er al gebouwd wordt, zijn het met name dure gezinswoningen. Een veranderende samenleving heeft andere woonwensen. Wanneer je als jongere uit huis wil, of als oudere kleiner wilt wonen, moet je lang zoeken. Er moet meer gebouwd worden, juist voor deze groepen.

Onze leefomgeving kan meer bijdragen aan onze verbondenheid. D66 wil zorgen voor gemengde wijken met goede voorzieningen die uitnodigen om te bewegen en mensen te ontmoeten. Steeds meer stationsgebieden zijn bruisende gebieden geworden, met wonen, vervoer en ontspanning op één plek. Op dat idee bouwen we voort.

Snel en comfortabel vervoer vanaf je woonplek is dan ook erg belangrijk. Niemand heeft zin om in de file te staan. Nog te veel wijken worden gebouwd voor de auto. Woningbouw en openbaar vervoer moeten elkaar versterken: met een snelle OV-aansluiting voor elke nieuwe wijk en woningbouw langs elke nieuwe OV-verbinding. Zo maken we van Nederland een metropool van goed verbonden steden en dorpen.

D66 zet de strijd voor gelijkwaardigheid voort, in een hogere versnelling: we gaan racisme en discriminatie concreet bestrijden. We willen een krachtige nationale autoriteit voor discriminatiebestrijding en structureel meer aandacht in de Tweede Kamer. We moeten lessen trekken uit ons verleden. Daarom komt er een slavernij-instituut en houden we in 2023 een bijzonder gedenkjaar van 150 jaar formele afschaffing van de slavernij.

We verbouwen de arbeidsmarkt tot deze geen kleur en gender meer ziet en open staat voor ieders talent. We doorbreken het glazen plafond met quota voor topfuncties bij overheden en in het bedrijfsleven – net zolang als nodig is. Met gratis kinderopvang en een langer partnerverlof stellen we alle ouders in staat om werk en zorgtaken te combineren.

We verankeren de rechten van LHBTI+ personen in de wet. En we investeren in de integratie van nieuwe landgenoten, zodat zij zich vanaf dag één thuis voelen en mee doen aan onze samenleving. We accepteren daarbij geen ongewenste (buitenlandse) beïnvloeding, zoals intimidatie van nieuwkomers uit het land van oorsprong, culturele onderdrukking en eergerelateerd geweld.

Dit vraagt óók om een andere overheid: een overheid die kritisch in de spiegel kijkt en bovenal zelf het goede voorbeeld geeft. Door een afspiegeling te zijn van de Nederlandse samenleving en discriminatie binnen de eigen gelederen uit te bannen. Een overheid waarop je kan bouwen en vertrouwen.

D66 is ervan overtuigd dat Nederland met een open blik naar de wereld moet kijken. Als relatief klein land met een open economie en een open samenleving, zijn we in hoge mate afhankelijk van de ontwikkelingen in de wereld.

Ruim een derde van ons nationaal inkomen komt direct voort uit handel en ruim driekwart van onze export gaat naar andere EU-lidstaten. Arbeidsmigranten, die verreweg het grootste deel uitmaken van de totale migratie, hebben we keihard nodig voor onze (kennis-)economie en in onze vergrijzende samenleving.

D66 staat voor de rijke traditie van internationale samenwerking en de wereldse blik die zo goed bij ons als handelsland past. Niet voor niets bevat onze Grondwet de belofte – uniek in de wereld – dat Nederland zich inzet voor het bevorderen van de internationale rechtsorde.

Voor D66 begint die internationale samenwerking – vanzelfsprekend – in Europa. Als gevolg van de verschuivingen op het wereldtoneel is Europa kwetsbaarder geworden. Samen met andere landen in de Europese Unie hebben wij een stem in de wereld.

In de Europese Unie zorgen we voor bescherming van onze vrijheden en veiligheid, en vergroten we die van anderen. Samen kunnen we ons grondgebied en onze belangen verdedigen. Kunnen we zorgen voor veilige routes om arbeidsmigranten een kans te geven en humane opvang voor vluchtelingen. We voorkomen conflicten, maar grijpen in waar nodig.

Want D66 gelooft dat de nationale staat zijn eigen rechtsorde alleen kan beschermen in samenwerking met anderen. D66 kiest voor invloed op die grensoverschrijdende samenwerking. Voor invloed in Europa, en in de wereld.

Dit betekent dat we lef moeten tonen en nieuwe stappen moeten zetten in de Europese samenwerking – vooral waar het gaat om klimaat, migratie, energie, veiligheid en de economie.

De COVID-19 pandemie heeft niet alleen een gezondheidscrisis veroorzaakt, maar ook een historisch diepe economische recessie. Bovenop onze nationale agenda zetten we ook in de Europese Unie volop in op duurzaam economisch herstel. En dus zet D66 de Europese Green Deal en de digitale transitie centraal.

Tegelijkertijd kan de Europese Unie zelf niet stilstaan. In de EU worden grote besluiten genomen die ons allemaal raken. D66 streeft daarom naar een verdragswijziging om de Unie slagvaardiger te maken, met een sterke democratische positie voor het Europees Parlement en de nationale parlementen.