Kaag: “Intimiderende retoriek kan politici in gevaar brengen”

Informateur Mariëtte Hamer verbaasde met haar oproep tot een beetje meer vrolijkheid in de formatie. Het werd door sommigen weggezet als onmachtig in een tijd die grote ernst en een gevoel van urgentie vraagt van alle politici in Nederland. De ­klimaatcrisis heeft uiteraard weinig weg van vrolijkheid, de tekorten in het onderwijs worden inderdaad niet weggewerkt door vrolijkheid, Nederland wint niet plotseling aan statuur in Europa als politici weer eens wat vrolijker zijn.

Maar bij velen raakte de oproep van Hamer wél een snaar. Ik verstond deze als een vraag aan de volksvertegenwoordiging in het verlengde van de analyse van Herman Tjeenk Willink in zijn eindrapport als verkenner. Hij schreef: ‘De democratische rechtsorde is gebaseerd op vertrouwen en matiging. Het lijkt er echter op dat vertrouwen en matiging hebben plaatsgemaakt voor wantrouwen en escalatie.’ Vertrouwen is altijd beter dan wantrouwen. Begrip voor elkaar, geduld, de bereidheid om te luisteren voordat je spreekt – het is essentieel voor de gezondheid van de democratie.

Zoals de Fransen het zo goed zeggen: c’est le ton qui fait la musique. Met verbijstering, zorg maar ook teleurstelling heb ik gezien hoe in de Tweede Kamer de toon op de flanken is geradicaliseerd. Een bevolkingsgroep wordt gelijkgesteld aan ‘gif’ door de leider van de PVV, Geert Wilders. Een ambtenaar wordt geïntimideerd met de roep om haar ontslag door een Kamerlid van Baudets Forum voor Democratie. De ene linkse volksvertegenwoordiger maakt de ander uit voor ‘beschonken komkommer’. Escalatie en aantijging zijn de mode. Zonder enig gevoel van verantwoordelijkheid voor feiten. Laat staan voor de veiligheid en integriteit van de ander.

Intimiderende en beledigende retoriek, vermenigvuldigd via sociale media, kan individuele politici en mensen in het publieke oog in gevaar brengen. Maar ik maak mij vooral zorgen over de veiligheid van gewone mensen. Studies laten zien dat de anti-moslimretoriek van Donald Trump in 2016, na versterking door sociale media, het aantal anti-moslim ‘hate crimes’ met eenderde heeft doen toenemen. Nadat Trump corona ‘het Chinese virus’ begon te noemen, werd direct een stijging waargenomen in het aantal anti-Aziatische haatincidenten.

Wat leiders zeggen doet ertoe. Woorden doen ertoe. Woorden kunnen verwonden en vernietigen, maar ook helen en beschermen. Daarom is het waardige weerwoord ­essentieel. Dat is niet makkelijk. Hier ga ik ook bij mezelf te rade. Er zijn situaties in de Kamer waarvan ik achteraf denk dat ik dat anders had willen doen. Dan blijkt dat in de hitte van de strijd de goede voornemens zijn gesneuveld. Dat gebeurde bijvoorbeeld in het laatste formatiedebat, toen Geert Wilders mij beschuldigde van sympathie voor de terroristen van IS. Ik was zo geschokt en boos dat ik hem antwoordde met een ad hominem verwijzing naar de peilingen.

Goed voorbeeld doet goed volgen. Vertrouwen en matiging in de politiek tempert escalatie en polarisatie in de samenleving. Als de Tweede Kamer mensen wil dienen, moeten wij ons als parlementariërs op een andere manier tot elkaar verhouden. Dat kunnen we deels zoeken in structurele veranderingen. Maar de kern van de verandering ligt in het gedrag van de politiek zelf.

De essentie van politiek is voor mij de kunst van het luisteren naar anderen. Het respect en het fatsoen op kunnen brengen om de ander niet bij voorbaat te verdenken. Iedereen wil een beter land, iedereen wil een betere toekomst. Wat dat betekent en hoe we daar komen is een strijd van mensbeelden, maatschappijbeelden en idealen. Maar het mag en kan geen strijd worden van tribalisme, verdachtmaking en verbittering. Waar extremen tegenover elkaar komen te staan, komt de democratie zelf in gevaar.

Als we dat willen voorkomen – en dat moeten we willen – is daar welwillendheid voor nodig. Empathie. Vertrouwen, matiging, en ja, misschien ook wel een beetje vrolijkheid.