Alle onderwerpen

Vrij zijn
met nieuwe
energie.

Baas in eigen buik

Het recht op veilige abortus is een belangrijke verworvenheid van de progressieve beweging van de afgelopen decennia. Deze zelfbeschikking van vrouwen is fundamenteel. Op initiatief van D66, samen met andere progressieve partijen, is de verplichte beraadtermijn bij abortus afgeschaft. Ook wordt binnenkort de abortuspil bij de huisarts beschikbaar. Daarnaast wil D66 nog de volgende dingen bereiken.

• D66 wil abortus uit het Wetboek van Strafrecht. Zo verankeren we het recht op veilige abortus en maken we abortus deel van de reguliere gezondheidszorg.
• De abortuspil moet bij de verloskundige beschikbaar worden.
• Veilige abortus moet voor elke vrouw vergoed blijven. Ook voor vrouwen die ongedocumenteerd of tijdelijk – bijvoorbeeld als student – in Nederland verblijven.
• We leggen de termijn voor een zwangerschapsafbreking wettelijk vast op 24 weken, zodat voor zorgverleners en vrouwen duidelijk is tot wanneer in Nederland een zwangerschapsafbreking mogelijk is. Hiermee laten we de levensvatbaarheidsgrens voor abortus los, zoals wordt geadviseerd in de evaluatie Wet afbreking zwangerschap.
• Intimidatie van bezoekers van abortusklinieken moet verder aan banden worden gelegd.

In gesprek over de laatste levensfase

Het levenseinde is een persoonlijk en gevoelig onderwerp. Steeds meer mensen willen zelf invulling geven aan hun levenseinde. D66 vindt dat mensen de ruimte moeten hebben om deze keuzes zorgvuldig te maken:  zelfbeschikking en barmhartigheid zijn daarvoor de basis. Om daar verder invulling aan te geven, is het in de eerste plaats belangrijk om een maatschappelijk gesprek te voeren over de laatste levensfase en de dood.

  • D66 wil euthanasie uit het Wetboek van Strafrecht. In het geval van euthanasie verzoekt de patiënt aan de arts om zijn/haar leven te beëindigen opdat er aan het ondraaglijke en uitzichtloze lijden een einde komt. Bij palliatieve sedatie is het doel er eveneens op gericht om het ondraaglijke en uitzichtloze lijden te beëindigen waarbij aanvaard wordt dat de patiënt als neveneffect daarvan zal komen te overlijden. Niet valt in te zien waarom palliatieve sedatie onder het medisch recht valt terwijl euthanasie onder het strafrecht valt. De zorgvuldigheidseisen en de toetsing daarvan zoals neergelegd in de huidige euthanasiewet blijven onverkort van kracht.
  • D66 werkt aan het zo snel mogelijk invoeren van het wetsvoorstel Voltooid Leven. De nu bestaande schrijnende situatie mag niet langer voortduren. Zorgvuldigheid staat daarbij voorop. In deze initiatiefwet gaat het om mensen van 75 jaar en ouder, waarbij hun verzoek vrijwillig, zonder enige impliciete of expliciete druk van buitenaf, weloverwogen en duurzaam is. Mensen met een stervenswens moeten zich in de toekomst kunnen melden bij een speciaal opgeleide hulpverlener, de levenseindebegeleider. Samen kunnen zij tot een uiteindelijk besluit komen.
  • Het is belangrijk dat mensen met hun vragen over een waardig levenseinde terechtkunnen bij hun arts en dat we bestaande wetgeving nog beter uitvoeren, of het nu gaat om euthanasie, palliatieve sedatie of niet verder doorbehandelen. Dit moet terugkomen in de (bij)scholing van professionals. Daarnaast is het van belang dat het Expertisecentrum Euthanasie voldoende financiering krijgt.
  • Regionale toetsingscommissies euthanasie stellen we in staat om hun werk autonoom, met vertrouwen en met voldoende capaciteit uit te voeren.
  • Ouders en artsen hebben behoefte aan verruiming van de mogelijkheid van actieve levensbeëindiging van ernstig zieke kinderen. Bij een deel van de kinderen is ondanks toepassing van alle mogelijkheden van palliatieve zorg sprake van ondragelijk en uitzichtloos lijden. Er komt een regeling waarmee artsen in overleg met ouders en waar mogelijk met de kinderen zelf de (juridische) ruimte moeten krijgen om deze moeilijke beslissingen over het levenseinde te kunnen nemen. Als de regeling niet leidt tot rechtszekerheid bij artsen en hulp aan kinderen die ondragelijk en uitzichtloos lijden, is een wet nodig.

Ruimte voor medische ontwikkeling

De medische wetenschap ontwikkelt zich razendsnel. Dat is goed voor ons welzijn en dat van toekomstige generaties. Het is belangrijk dat medisch-wetenschappelijk onderzoek verloopt volgens de ethische standaarden die wij belangrijk vinden. Voor D66 staat hierbij altijd de mens centraal.

  • We willen het tijdelijk verbod op de kunstmatige totstandkoming van embryo’s opheffen. Twee op de drie ivf-behandelingen zijn nu niet succesvol. Door onderzoek met (nieuwe) embryo’s toe te staan, verbeteren we vruchtbaarheidsbehandelingen en krijgen we meer kennis over genetische ziektes.
  • D66 steunt onderzoek naar mogelijkheden voor ouders om ernstige genetische aandoeningen bij hun kinderen te voorkomen, onder meer door embryoselectie en mogelijk in de toekomst, onder duidelijke voorwaarden, embryomodificatie. We willen dat embryoselectie om ernstige erfelijke aandoeningen bij dragerschap te voorkomen, mogelijk wordt.
  • De tijd is rijp om meer ruimte te geven aan onderzoek en op termijn veilige toepassing van nieuwe vormen van embryo- en stamcelonderzoek. Zo kijken we of de ‘veertiendagengrens’ uit de huidige embryowet verruimd kan worden.
  • D66 wil onderzoeken of preconceptie-screening in Nederland breder en laagdrempeliger kan. Ongeveer één op iedere honderd pasgeborenen heeft een genetische ziekte. Vaak leiden deze ziekten tot ernstige beperkingen en een korte levensverwachting. Screening van hun DNA voorafgaand aan een eerste conceptie kan toekomstige ouders in staat stellen zelf een keuze te maken met betrekking tot de vijfhonderd meest frequente en meest ernstige genetische ziekten.
  • In Nederland is het praktisch onmogelijk om nieuwe gentherapie of nieuwe vaccins te ontwikkelen vanwege de toetsingseisen voor producten met genetisch gemodificeerde organismen (ggo). D66 pleit voor een integrale inhoudelijke beoordeling van de wetenschappelijke aspecten, de medische én milieurisico’s van klinisch onderzoek met medische ggo-producten door één overheidsinstantie, zoals de Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek.
  • De toetsing van onderzoek met patiënten is complexer en bureaucratischer geworden. Dat vormt een onnodige belemmering voor wetenschappelijk onderzoek en nieuwe behandelingen. Wij willen dat deze toets zorgvuldig blijft, maar minder bureaucratisch en tijdrovend wordt.

Vrij zijn om zelf zorg te kiezen

D66 vindt het belangrijk dat mensen zelf regie hebben op hun leven. Ook als zij zorg nodig hebben. Helaas zit het persoonsgebonden budget nu in de knel. Enerzijds door sturing op zorg in natura door verzekeraars en gemeenten. Anderzijds door de enorme administratieve lasten. D66 wil dat het vertrouwen in de pgb-houder weer voorop staat, zonder daarbij naïef te zijn.

  • De keuze voor zorg in natura of een pgb mag nooit worden opgedrongen door een verzekeraar, gemeente of zorgaanbieder. De inzet van een onafhankelijke cliëntondersteuner moet hierbij helpen. Nieuwe pgb-houders kunnen via een introductie kennismaken met het pgb-houderschap.
  • We maken de overgang naar een systeem gebaseerd op de gedachte dat het zorgplan gelijk is aan de planning en de realisatie. Op basis van de facturen kan gemakkelijk gedeclareerd worden. Dit scheelt de pgb-houder veel administratieve handelingen.
  • Tegenover deze versoepeling staan maatregelen om hard op te treden in het geval van fraude. Fraude via pgb’s door dubieuze bemiddelingskantoren en zorgaanbieders moet sterk verminderen. De opsporing van fraude moet zich richten op de bemiddelingsbureaus en zorgaanbieders in plaats van op de budgethouders zelf.
  • D66 wil ruimte en ondersteuning bieden om woon/zorginitiatieven van ouders van kinderen met een intensieve zorgvraag op te zetten. Lokaal, regionaal en landelijk.

Anticonceptie voor iedereen toegankelijk

In Nederland moet de gewenste vorm van anticonceptie voor iedereen beschikbaar zijn. Seksuele gezondheid is een groot goed. Bij gezinsvorming en zwangerschap moet zelfbeschikking voorop
staan. We hechten veel waarde aan de toegankelijkheid van anticonceptie. D66 wil daarom dat de overheid anticonceptie vergoedt.

  • Iedereen krijgt de anticonceptie aan de toonbank gratis mee. De apotheker declareert vervolgens de kosten bij de overheid. We onderzoeken of de anticonceptiepil ook bij de drogist verkrijgbaar kan worden gemaakt.
  • We vergoeden IVF bij draagmoederschap.
  • We stimuleren onderzoek naar vernieuwende vormen van anticonceptie, zoals de mannenpil, en niet-hormonale anticonceptie voor vrouwen.

1

Een einde aan racisme en discriminatie

Racisme en discriminatie bestrijden we op alle fronten. Wij geloven dat de diversiteit van de Nederlandse samenleving ons sterker maakt. De basis voor sociale vooruitgang is gelegd nu we het pijnlijke slavernijverleden onder ogen zien en historische onrechtvaardigheden rechtzetten. In het Nederland van de toekomst spelen voordoordelen over afkomst, etniciteit of levensovertuiging geen rol meer.

Een einde aan racisme en discriminatie

Racisme en discriminatie bestrijden we op alle fronten. Wij geloven dat de diversiteit van de Nederlandse samenleving ons sterker maakt. De basis voor sociale vooruitgang is gelegd nu we het pijnlijke slavernijverleden onder ogen zien en historische onrechtvaardigheden rechtzetten. In het Nederland van de toekomst spelen voordoordelen over afkomst, etniciteit of levensovertuiging geen rol meer.

  • Op 1 juli is het Keti Koti (Dia di Abolishon, Emancipation Day). Daar maken we jaarlijks een nationale feest- en herdenkingsdag van, net zoals Bevrijdingsdag op 5 mei dat is. Dat is ook belangrijk voor de bewustwording over de oorsprong van racisme in Nederland. We moedigen werkgevers aan om werknemers op deze dagen vrij te geven als zij dat willen.
  • De excuses voor het Nederlandse slavernijverleden staan symbool voor een betekenisvol begin van het proces naar herstel. Om de doorwerking van het slavernijverleden in het hele Koninkrijk, in Suriname en voormalig Nederlands-Indië beter te begrijpen en te beëindigen, breiden wij het bestaande fonds uit van 200 miljoen euro in vijf jaar naar 400 miljoen euro in tien jaar. Het Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden en erfenis (NiNsee) krijgt als volwaardig kennisinstituut structurele financiering.
  • In februari 2023 oordeelde het gerechtshof in Den Haag dat de Koninklijke Marechaussee niet langer mensen mag controleren op basis van hun huidskleur, ook niet in combinatie met andere factoren. Een historische uitspraak tegen etnisch profileren. D66 wil dat alle instanties en uitvoeringsorganisaties van de overheid etniciteit en nationaliteit niet meer gebruiken in risicoprofielen.
  • In de zorg en gezondheidsonderzoeken moet meer oog komen voor cultuurverschillen en zorgbehoeften van mensen met een migratieachtergrond. (Onbewuste) vooroordelen kunnen leiden tot verkeerde diagnoses en onderschatting of het negeren van klachten.
  • D66 verwelkomt een snelle ontwikkeling naar een Sinterklaasfeest voor iedereen. De Rijksoverheid werkt alleen nog mee aan een inclusief Sinterklaasfeest.

1

Radicale gelijkwaardigheid tussen vrouwen en mannen

Je gender en sekse hebben nog altijd invloed op bijvoorbeeld je positie op de arbeidsmarkt of de kwaliteit van de zorg die je krijgt. Dat mag niet zo zijn. Radicale gelijkwaardigheid geeft mensen ook de vrijheid om zelf keuzes te maken, zoals over de verdeling van werk en zorg. De gelijke positie van vrouwen is niet onderhandelbaar en vraagt om nog meer actie.

Radicale gelijkwaardigheid tussen vrouwen en mannen

Je gender en sekse hebben nog altijd invloed op bijvoorbeeld je positie op de arbeidsmarkt of de kwaliteit van de zorg die je krijgt. Dat mag niet zo zijn. Radicale gelijkwaardigheid geeft mensen ook de vrijheid om zelf keuzes te maken, zoals over de verdeling van werk en zorg. De gelijke positie van vrouwen is niet onderhandelbaar en vraagt om nog meer actie.

  • We werken toe van bijna-gratis naar gratis kinderopvang als publieke voorziening. Zo stellen we ook alle ouders in staat om werk en zorg goed te kunnen combineren (zie hoofdstuk 3, paragraaf Ontdek je talent in het onderwijs).
  • We maken het voor werkende ouders mogelijk om samen in totaal een jaar verlof op te nemen bij de geboorte van een kind. Op korte termijn verlengen we, voor beide ouders en tegen 70 procent loondoorbetaling, de negen weken betaald ouderschapsverlof in het eerste levensjaar van het kind met nog negen weken. Er komt een minimum aan de uitkering zodat iedereen ten minste het minimumloon ontvangt (of 100 procent dagloon als dat lager is). Op lange termijn vereenvoudigen we de bestaande regelingen naar het voorbeeld van het model in IJsland: beide ouders krijgen zes maanden verlof en kunnen maximaal zes weken onderling uitwisselen. Als op termijn blijkt dat loondoorbetaling van 70 procent een te grote belemmering vormt om verlof op te nemen, dan verhogen we dit percentage.
  • We maken een einde aan de loonkloof. We voeren zo snel mogelijk de Europese wet in die het grote bedrijven verplicht te rapporteren over beloningsverschillen tussen mannen en vrouwen, en maatregelen te nemen om deze weg te nemen. Deze bedrijven moeten een plan maken om gendergelijkheid te bevorderen. De overheid ondersteunt hen hierbij.
  • Om het glazen plafond te doorbreken is D66 voorstander de Wet ingroeiquotum en streefcijfers, die regelt dat de raad van commissarissen van grote bedrijven voor ten minste eenderde moet bestaan uit vrouwen. Wij willen de wet aanpassen met een tijdelijk quotum van vijf jaar voor zowel 30 procent vrouwen als mannen in functies in het toezicht én in het bestuur van bedrijven, dit trekken we door naar de overheid.
  • Nog altijd zijn veel minder vrouwen dan mannen financieel onafhankelijk, in het bijzonder alleenstaande moeders, praktisch of niet-opgeleide vrouwen en vrouwen met een biculturele achtergrond. We stimuleren deze onafhankelijkheid, bijvoorbeeld door flexibel werken makkelijker te maken, uitbreiding van werkuren door werkgevers te stimuleren en een urenoordeel in te voeren voor iedereen die meer dan drie dagen per week werkt.
  • We willen meer aandacht voor gender en sekse in de zorg en het onderzoek naar gezondheid, net als voor etnische achtergrond. Vrouwen kunnen andere ziekteverschijnselen hebben dan mannen. Zorgverleners herkennen deze niet altijd of omschrijven deze als ‘afwijkend’. Daardoor hebben vrouwen meer kans op een verkeerde diagnose, behandeling of bijwerkingen van medicijnen en/of haar hulpstoffen. Wij willen meer onderzoek naar genderspecifieke zorg en pleiten daarbij voor een Europese aanpak.
  • We gaan beter zorgen voor mantelzorgers. Zij krijgen meer tijd en geld om zorg te verlenen. De bestaande regelingen geven we meer bekendheid.
  • We versterken we de sociale zekerheid van huishoudelijk werkers in private huishoudens. Daartoe verbeteren we de regeling Dienstverlening aan huis.
  • D66 wil dat iedereen die dat nodig heeft toegang heeft tot menstruatieproducten, ongeacht je inkomen. Daarom moedigen we bijvoorbeeld overheden, onderwijsinstellingen, horeca en werkgevers aan om producten gratis beschikbaar te stellen.

1

We staan pal voor de rechten van lhbtiq+

D66 staat pal voor de rechten van lhbtiq+-personen. Iedereen moet zichtbaar zichzelf kunnen zijn. Discriminatie, geweld en andere vormen van uitsluiting zijn onacceptabel. Als binnen en buiten Nederland conservatieve denkbeelden meer voet aan de grond krijgen, zetten wij vol in op de gelijke rechten en de vrijheid van lhbtiq+-personen.

We staan pal voor de rechten van lhbtiq+

D66 staat pal voor de rechten van lhbtiq+-personen. Iedereen moet zichtbaar zichzelf kunnen zijn. Discriminatie, geweld en andere vormen van uitsluiting zijn onacceptabel. We hebben, behalve voor verbetering van de positie van lesbische en homoseksuele mensen, nadrukkelijk ook aandacht voor bi+, transgender, intersekse, non-binaire en aseksuele personen en bijv. lhbtiq+ personen van kleur. Als binnen en buiten Nederland conservatieve denkbeelden meer voet aan de grond krijgen, zetten wij vol in op de gelijke rechten en de vrijheid van lhbtiq+-personen.

  • Pogingen om de seksuele gerichtheid of genderidentiteit van mensen te veranderen met zogenaamde conversiehandelingen worden verboden.
  • Homogenezingstherapie wordt verboden.
  • Transgender personen moeten vaak lang wachten op zorg. Dat heeft ingrijpende gevolgen. D66 zal zich blijvend inzetten voor de aanpak van de wachtlijsten voor transgenderzorg.
  • We maken het mogelijk om zonder tussenkomst van de rechter of de psycholoog de registratie van je geslacht te wijzigen. We willen dat mensen een X als geslachtsregistratie kunnen opnemen en stoppen onnodige registratie van geslacht.
  • We willen dat het ook voor personen jonger dan zestien mogelijk wordt de geslachtsregistratie zonder tussenkomst van de rechter te wijzigen. Dit gebeurt onder het gezag van de wettelijk vertegenwoordigers, zoals de ouders.
  • Het komt nog voor dat intersekse kinderen zonder medische noodzaak correctief behandeld worden. Dat kan op latere leeftijd grote psychische gevolgen hebben. Jonge intersekse kinderen gaan we wettelijk beschermen tegen niet-noodzakelijke medische behandelingen.
  • Alle scholen onderwijzen over seksuele diversiteit en pakken lhbtiq+ discriminatie aan. We helpen docenten met vaardigheden om acceptatie te bevorderen en voor een veilige omgeving voor alle kinderen op school. Seksuele voorlichting schenkt ook aandacht aan instemming, seksuele weerbaarheid en een brede definitie van ‘seks’. De overheid ondersteunt scholen daarbij.
  • Scholen mogen geen identiteitsverklaringen vragen aan leerlingen of hun ouders. De Onderwijsinspectie ziet daar strikt op toe.
  • Met behulp van preventieprogramma’s en voorlichting gaan we homofobie in de sportwereld tegen. Voetbalclubs en gemeenten treden strenger op tegen anti-lhbtiq+ spreekkoren.
  • D66 wil dat het Wetboek van Strafrecht en de Algemene wet gelijke behandeling duidelijk maken dat discriminatie op grond van seksuele gerichtheid, geslachtskenmerken, genderidentiteit en genderexpressie verboden en strafbaar zijn.
  • D66 wil meer aandacht voor de jeugdhulp en opvang van dak- en thuisloze lhbtiq+-personen.
  • We gaan door met programma’s voor de preventie van suïcide gericht op lhbtiq+-personen.
  • In de asielprocedure is extra aandacht voor asielaanvragen door lhbtiq+-personen. Deze aanvragen worden bijvoorbeeld niet langer afgewezen op grond van ondeugdelijke stereotypen, als zouden deze asielzoekers altijd een ‘proces van bewustwording en zelfacceptatie’ moeten hebben doorgemaakt. In veel landen worden lhbtiq+’ers vervolgd of zelfs met de dood bedreigd. In Nederland krijgen deze mensen een beschermde status. Ook wil D66 aparte veilige opvang voor lhbtiq+’ers binnen azc’s.
  • Er komt een wettelijk transitieverlof voor transgender personen, waarbij het loon wordt doorbetaald – naar voorbeeld van het zwangerschapsverlof.
  • Nederland zet zich binnen de Europese Unie in voor de invoering van de antidiscriminatiewet, die ook lhbtiq+-rechten beschermt. We ondersteunen internationale organisaties die strijden voor gelijke rechten voor lhbtiq+-personen elders in de wereld. Ook zet Nederland zich in voor de Europese erkenning van de rechten van regenbooggezinnen en voor strafrechtelijke sancties op ernstige vormen van homohaat. We blijven ons uitspreken tegen de inperking van de rechten van lhbtiq+-personen in landen als Polen, Hongarije en Italië en intensiveren de steun aan organisaties die de rechten van lhbtiq+ personen daar beschermen.

1

Gelijke kansen voor mensen met een handicap, chronische ziekte of neurodiversiteit

Inclusief onderwijs, toegankelijk openbaar vervoer, een inclusieve arbeidsmarkt, toegankelijke woningen, passende hulpmiddelen en de behoeften van mensen die neurodivergent zijn – bijvoorbeeld ADHD of autisme. Deze onderwerpen krijgen steeds meer aandacht, maar er is meer nodig. D66 onderschrijft het VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap en zet zich er vol voor in om deze rechten goed te regelen. Mensen met een handicap moeten kunnen rekenen op een gelijke uitgangspositie. Toegankelijkheid moet in Nederland de norm worden.

Gelijke kansen voor mensen met een handicap, chronische ziekte of neurodiversiteit

Inclusief onderwijs, toegankelijk openbaar vervoer, een inclusieve arbeidsmarkt, toegankelijke woningen, passende hulpmiddelen en de behoeften van mensen die neurodivergent zijn – bijvoorbeeld ADHD of autisme. Deze onderwerpen krijgen steeds meer aandacht, maar er is meer nodig. D66 onderschrijft het VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap en zet zich er vol voor in om deze rechten goed te regelen. Mensen met een handicap moeten kunnen rekenen op een gelijke uitgangspositie. Toegankelijkheid moet in Nederland de norm worden.

  • D66 toetst relevante nieuwe wet- en regelgeving altijd aan het VN-verdrag Handicap. D66 is bovendien voor ratificatie van het Facultatief Protocol van het VN-verdrag Handicap. Hiermee kunnen mensen naar de rechter stappen wanneer overheden in strijd met het VN-verdrag Handicap handelen.
  • Op initiatief van D66 is het verbod op discriminatie op basis van handicap opgenomen in artikel 1 van de Grondwet. Dit moet ook worden toegepast in de praktijk, zoals in het openbaar vervoer, op websites van de overheid en op straat. Openbare gebouwen zijn altijd toegankelijk zijn voor mensen met een handicap. De assistentiehond, die voor veel mensen van grote waarde is om zelfstandig te kunnen leven, is overal welkom.
  • D66 wil dat de overheid mensen met een handicap of chronische ziekte betrekt bij het maken, uitvoeren en evalueren van beleid. Het is belangrijk om rekening te houden met de gevolgen van beleid voor (onbedoelde) uitsluiting, hogere regeldruk of bewijslast. Mensen met een beperking en hun vertegenwoordigende organisaties moeten kunnen meedenken en meebeslissen over beleid.
  • Mensen met een handicap ervaren vaker bestaansonzekerheid. De oorzaken daarvan zijn divers en liggen onder meer in gebrek aan toegang tot een goed inkomen, regels omtrent samenwonen en eigen bijdragen aan zorg en ondersteuning. D66 wil de bestaanszekerheid van mensen met een beperking beschermen en verbeteren.
  • D66 wil beter toezicht op instanties die zogeheten ‘Applied Behavior Analysis’ (ABA) therapie aanbieden aan mensen met autisme. Ook wil D66 onderzoek naar de veiligheid en kwaliteit van zulke therapie.

1

Een einde aan alle vormen van haatdragend en seksueel geweld

Mensen met een migratieachtergrond, vrouwen, lhbtiq+-personen en mensen met een handicap zijn vaker slachtoffer van geweld, om wie ze zijn. Dat is onacceptabel. Deze vormen van geweld vragen om een vastberaden aanpak. We versterken de aanpak van geweld, zowel in preventie en slachtofferhulp als in vervolging van daders.

Een einde aan alle vormen van haatdragend en seksueel geweld

Mensen met een migratieachtergrond, vrouwen, lhbtiq+-personen en mensen met een handicap zijn vaker slachtoffer van geweld, om wie ze zijn. Dat is onacceptabel. Deze vormen van geweld vragen om een vastberaden aanpak. We versterken de aanpak van geweld, zowel in preventie en slachtofferhulp als in vervolging van daders.

  • Delicten met een discriminerende achtergrond dienen sterker bestraft te worden.
  • We bestrijden online haat en intimidatie. Dat doen we onder andere door sociale mediaplatforms te verplichten haatdragende content te weren.
  • We zetten het nationaal actieplan seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld door en verbreden dit naar meerdere sectoren. Werkgevers krijgen meer verantwoordelijkheden om seksueel grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer tegen te gaan, zoals met het opzetten van een goede meldstructuur.
  • We investeren in het voorkomen van seksueel geweld en grensoverschrijdend gedrag. Dat begint bij voldoende aandacht voor seksuele vorming in het onderwijs, waarbij de overheid scholen ondersteunt. Ook investeren we in vroege signalering en focussen we op daders en veiligheid binnen gezinnen om seksueel kindermisbruik tegen te gaan.
  • We versterken de hulpverlening bij seksueel geweld. Met structurele financiering voor het Centrum Seksueel Geweld willen we ‘eerste hulp bij seksueel geweld’ inrichten.
  • We investeren in de zedenpolitie en in forensisch artsen, met het doel om zedenzaken sneller te behandelen. Ook zetten we in op herstelbemiddeling voor daders en slachtoffers.
  • De aangiftebereidheid bij discriminatie, racistisch geweld en geweld tegen lhbtiq+-personen moet omhoog. We zetten de aanpak met gespecialiseerde discriminatierechercheurs door en breiden deze uit. Ook komt er meer aandacht voor lhbtiq+-discriminatie bij de politie via Roze in Blauw en de politieopleidingen. De politie vertaalt het discriminatieverbod naar duidelijke regels, zowel voor het eigen optreden als voor de werkomgeving bij de politie.
  • We investeren in de aanpak van geweld achter de voordeur. Via Veilig Thuis, maar ook met voldoende opvangplekken voor vrouwen en kinderen die niet veilig thuis kunnen wonen. Codewoorden waarmee geweld achter de voordeur gemeld kan worden bij bijvoorbeeld apotheken worden gemeengoed. Hierbij komt ook meer aandacht voor psychisch geweld en de signalen van femicide (moord op vrouwen omdat ze vrouw zijn). We investeren in de kennis hierover bij hulpverleners – van politie tot huisarts.
  • We willen dat wordt opgetreden tegen religieuze praktijken die de vrijheid van vrouwen en meisjes ernstig beperken, zoals gedwongen huwelijken, eerwraak, achterlating tegen de eigen wil in het buitenland of ontvoering naar het buitenland. We willen ook dat beter opgetreden wordt tegen genitale verminking en zetten preventieprogramma’s op tegen genitale verminking van meisjes en vrouwen.

1

Een overheid die het opneemt tegen discriminatie

In de afgelopen jaren bleek dat de overheid mensen van kleur of met een andere nationaliteit dan de Nederlandse zonder verdere reden aan extra controles heeft onderworpen. Dat kan en mag niet zo zijn; dit onrecht gaan we rechtzetten. De overheid heeft de verantwoordelijkheid om iedere vorm van discriminatie tegen te gaan. D66 wil een overheid die een weerspiegeling is van Nederland, als de basis voor een inclusieve samenleving.

Een overheid die het opneemt tegen discriminatie

In de afgelopen jaren bleek dat de overheid mensen van kleur of met een andere nationaliteit dan de Nederlandse zonder verdere reden aan extra controles heeft onderworpen. Dat kan en mag niet zo zijn; dit onrecht gaan we rechtzetten. De overheid heeft de verantwoordelijkheid om iedere vorm van discriminatie tegen te gaan. D66 wil een overheid die een weerspiegeling is van Nederland, als de basis voor een inclusieve samenleving.

  • D66 wil dat fraudebestrijding in principe steekproefgewijs gebeurt; dat is het meest eerlijke.
  • Voor alle algoritmes die de overheid gebruikt, maken we de mensenrechtentoets op algoritmes verplicht vóór gebruik. Bij gebruik van algoritmes is een regelmatige toets op vooroordelen nodig. Ook registratie in het Algoritmeregister van de algoritmes die de overheid inzet, wordt verplicht.
  • De Rijksoverheid, waaronder ook de uitvoeringsorganisaties, maakt diversiteit en inclusie tot prioriteit in alle lagen van de organisatie. Ze werkt aan de opbouw van veilige teams, met tijd en aandacht voor de sociale veiligheid.
  • De overheid werkt niet met dienstverleners, bemiddelaars of andere bedrijven die discrimineren. Als uitzendbureaus of mogelijke opdrachtnemers zich schuldig hebben gemaakt aan discriminatie, verleent de overheid deze bedrijven geen opdrachten totdat zij waarborgen hebben ingebouwd. Hier komt toezicht op.
  • Sollicitatiecommissies bij overheden, publieke en semipublieke instellingen hebben een gevarieerde samenstelling wat betreft gender, leeftijd en achtergrond. In het onderwijs dragen instellingen zorg voor de eerste stageplaatsen.
  • Onder leiding van de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme komt er een meerjarig nationaal actieprogramma tegen racisme en discriminatie.
  • We richten een Antidiscriminatie Loket in, naar voorbeeld van het Juridisch Loket. Dit versterkt de huidige aanpak van discriminatie via de gemeentelijke anti-discriminatievoorzieningen met onder meer de toevoeging van preventieve taken en landelijke financiering. Op termijn willen we dit laten vallen onder één overheidsloket (zie hoofdstuk 5, paragraaf Een overheid die werkt voor mensen).
  • De overheid organiseert campagnes over de impact van discriminerend gedrag. Een belangrijk doel is de bereidheid om melding te doen te vergroten. Ook vergroten campagnes de naamsbekendheid van het College voor de Rechten van de Mens, de antidiscriminatiebureaus, andere meldpunten en de relevante Ombudsman. Deze organisaties moeten meer geld en middelen ter beschikking hebben om effectief op te kunnen treden.
  • Wetgeving kan onbedoeld ongelijke gevolgen hebben voor vrouwen en mannen. Daarom wil D66 dat wetgeving altijd getoetst wordt op de effecten op gendergelijkheid. Het is cruciaal dat hier ook oog voor is wanneer wetgeving nog in de maak is; dat vraagt om kennis en expertise op de ministeries.
  • Als een instantie van de overheid een beslissing neemt op basis van haar wettelijke bevoegdheden, bijvoorbeeld de politie of het UWV, valt dat niet onder de Algemene Wet Gelijke Behandeling. Om burgers betere rechtsbescherming te bieden tegen discriminatoir handelen door de overheid wil D66 zulk ‘eenzijdig overheidshandelen’ onder de Algemene Wet Gelijke Behandeling brengen.
  • We maken overheidscommunicatie zo inclusief mogelijk. Het wordt mogelijk om zelf te kiezen met welke aanhef je door de overheid aangeschreven wordt.
  • D66 staat pal voor de vrijheid om te geloven en niet te geloven wat je wilt. Geloof en levensovertuiging is iets persoonlijks en de manier waarop je je geloof belijdt, hoort een eigen keuze te zijn. D66 zal altijd opstaan tegen haat, discriminatie en geweld op grond van religie en levensbeschouwing, zoals islamofobie, antisemitisme of wanneer je kiest om geen godsdienst aan te hangen. We pleiten voor meer onderzoek naar discriminatie op grond van religie en levensovertuiging en maken de bestrijding hiervan onderdeel van een brede aanpak van discriminatie.

1

Gelijke toegang tot werk en wonen

De arbeidsmarkt en woningmarkt zijn niet kleurloos. Nederlanders met een biculturele achtergrond hebben minder kans op een huurwoning en een sollicitatiegesprek dan Nederlanders zonder biculturele achtergrond. Als uitzendbureaus of makelaars de vraag krijgen Nederlanders van kleur buiten de deur te houden, wordt nog vaak aan dat verzoek voldaan. Deze discriminatie ligt aan de basis voor een leven lang ongelijke kansen. D66 wil daarom een harde aanpak.

Gelijke toegang tot werk en wonen

De arbeidsmarkt en woningmarkt zijn niet kleurloos. Nederlanders met een biculturele achtergrond hebben minder kans op een huurwoning en een sollicitatiegesprek dan Nederlanders zonder biculturele achtergrond. Als uitzendbureaus of makelaars de vraag krijgen Nederlanders van kleur buiten de deur te houden, wordt nog vaak aan dat verzoek voldaan. Deze discriminatie ligt aan de basis voor een leven lang ongelijke kansen. D66 wil daarom een harde aanpak.

  • D66 treedt op tegen discriminatie op de arbeidsmarkt. We verhogen de boete voor bedrijven die discrimineren in hun werving en selectie. Daarnaast gaan we de mogelijke discriminerende werking tegen van algoritmes bij werving en selectie.
  • D66 staat voor een eerlijke vergoeding voor stages. Elke student moet de kans hebben om werkervaring op te doen, zonder financiële druk. Hiervoor stellen we een minimumstagevergoeding in, voor rekening van werkgevers.
  • Voor discriminerende verzoeken aan makelaars, verhuurders en vastgoedbemiddelaars komt een meldplicht.
  • Woon- en huurteams breiden we uit, onder andere met expertise in discriminatie op in huisvesting.
  • We verplichten makelaars en verhuurders om een anti-discriminatieprotocol op te stellen, waarin ze vastleggen hoe zij discriminatie voorkomen. Om huurders en woningzoekenden beter te beschermen tegen woondiscriminatie wil D66 toe naar anoniem bezichtigen en toewijzen, naar Rotterdams voorbeeld. Hiermee voorkomen we dat mensen op basis van hun naam of identiteit worden uitgesloten.

Bij een moderne maatschappij past een modern familierecht

Wie je bent of wat voor relaties je hebt, zou niet uit moeten maken voor je relatie met de overheid. D66 staat voor een modern familierecht. In de maatschappij bestaan al allerlei gezinsvormen, maar het familierecht is traditioneel nog gebaseerd op twee ouders. D66 wil dat de overheid ruimte biedt voor álle gezinsvormen en dat de wet de rechten van álle ouders en kinderen waarborgt.

  • Het Nederlandse recht kent nog altijd geen regeling van draagouderschap, waardoor juridische onzekerheid ontstaat. D66 wil een regeling voor draagmoederschap die de rechten van kinderen, wensouders en draagmoeders beschermt.
  • D66 wil een wettelijke regeling voor meerouderschap en -gezag. Een derde of vierde ouder zou ook juridisch gezien ouder van het kind moeten kunnen worden en het wettelijke gezag moeten kunnen krijgen.
  • Als je daar beiden achter staat, het eens bent over de afspraken en geen kinderen hebt, hoef je niet naar de rechter om te scheiden maar kun je terecht bij de gemeente.
  • Als ouders uit elkaar gaan, is het belangrijk dat zij samen tot een goed ouderschapsplan komen. D66 wil dat de belangen van beide ouders hierin gelijk worden meegewogen. Het belang van het kind staat voorop: dat betekent dat het uitgangspunt is dat beide ouders bij de opvoeding betrokken blijven, tenzij er echt zwaarwegende argumenten in het belang van het kind zijn, om daarvan af te wijken.
  • We gaan omgangsregelingen bij ‘vechtscheidingen‘ beter handhaven. Bij problemen in de omgang is eerder ingrijpen nodig, zodat de ene ouder de kinderen niet ongestraft kan weghouden bij de ander.
  • D66 is voorstander van eenvoudige adoptie van pleegkinderen. Het kind geniet zo optimale bescherming via een familierechtelijke betrekking met de pleegouder(s) én een juridische band met de oorspronkelijke ouder(s) en andere familie.
  • We schaffen de legitieme portie, het erfdeel dat ook kinderen die niet in het testament staan toevalt, af voor mensen ouder dan 21. Zo zijn mensen vrij om zelf te bepalen aan wie ze willen nalaten. We maken de schenk- en erfbelasting leefvormneutraal, zodat ook aan een goede vriend fiscaal vriendelijk kan worden nagelaten als iemand geen partner of kinderen heeft.
  • Mensen met een achternaam die hun is gegeven door een geschiedenis van vervolging of onderdrukking, kunnen deze eenvoudig en betaalbaar wijzigen.

We decriminaliseren sekswerk

Voor veel sekswerkers is het onmogelijk om aan alle regels rondom hun werk te voldoen. Daarom kiezen sekswerkers er steeds vaker voor om in illegaliteit te werken, wat meer onveiligheid veroorzaakt. D66 wil dat anders.

  • D66 wil dat Nederland, net als België, sekswerk decriminaliseert. Het nieuwe sekswerkbeleid moet samen met sekswerkers worden vormgegeven. Hierbij zijn de veiligheid en autonomie van alle sekswerkers de belangrijkste uitgangspunten.
  • Niet alle gemeenten in Nederland zorgen voor goede werkplekken voor sekswerkers. Voldoende veilige werkplekken moet de standaard worden in elke gemeente waar behoefte is. Dit gaat zowel om thuiswerken als om andere werkplekken. De Rijksoverheid stimuleert dit en zorgt dat hiervoor geen belemmerende landelijke regelgeving bestaat.
  • Het stigma dat op sekswerk rust, zorgt voor onveiligheid. D66 wil dat de landelijke overheid samen met sekswerkers en belangenorganisaties actief campagne voert om sekswerk te destigmatiseren. D66 is tegen de Wet Regulering Sekswerk (WRS). We zijn tegen registratie van sekswerkers en voor het behouden van de leeftijdsgrens op 18 jaar.
  • Geef individuele sekswerkers gelijke toegang tot het arbeidsrecht als andere werkenden. Zij moeten de vrijheid hebben om als zzp’er te werken, en mogen niet uitgesloten worden van verzekeringen of andere financiële dienstverlening.
  • Binnen de seksindustrie moeten we financiële uitbuiting, dwang en geweld voorkomen en bestrijden. Met nationale wetgeving willen we de toegang tot hulpverlening en het rechtssysteem voor mensen die in een kwetsbare situatie zijn geraakt, garanderen.

Meedoen vanaf het begin

Op initiatief van D66 is in 2022 de Wet Inburgering in werking getreden. We zetten in op inburgering op maat. Gemeenten zijn er verantwoordelijk voor dat nieuwkomers de Nederlandse taal leren en op hun eigen niveau zo snel mogelijk naar school of aan het werk gaan.

  • Nieuwkomers krijgen een persoonlijk inburgeringsplan. Daarin staat welke cursussen iemand volgt en op welke begeleiding zij kunnen rekenen. D66 zet zich in voor betere uitvoering van het persoonlijke inburgeringsplan en om dit goed aan te laten sluiten bij het potentieel van de nieuwkomer. Zo stimuleren we langer doorleren voor inburgeraars die dat kunnen, in plaats van snelle uitstroom naar laagbetaald werk. Ook zorgen we dat studeren met behoud van uitkering voor inburgeraars overal mogelijk is.
  • We zorgen dat nieuwkomers medezeggenschap krijgen over lokaal beleid en de uitvoering van de inburgeringswet in gemeenten, zoals dat ook gebruikelijk is bij bijvoorbeeld de doelgroep van de Participatiewet. Zo kunnen nieuwkomers volwaardig meepraten over beleid dat hen aangaat en doen zij ervaring op met medezeggenschap.
  • Bij het plaatsen van nieuwkomers in een bepaalde gemeente houden we maximaal rekening met hun mogelijkheden voor een geschikte opleiding en werk. Ook wil D66 voorkomen dat nieuwkomers veelvuldig van hot naar her worden verplaatst.
  • Grip krijgen op een nieuwe financiële situatie in een nieuw land is essentieel. Voor alle groepen inburgeraars hebben we aandacht voor het voorkomen van schulden en minimaliseren we het gebruik van het boetebeleid als mensen niet tijdig hun inburgeringsexamen halen.
  • Nieuwkomers die het hoogste taalniveau niet halen, krijgen meer aandacht. We sturen daarbij zoveel mogelijk op het zelfstandig kunnen leven en het leren van de taal. Het vereiste taalniveau voor naturalisatie past bij het leerniveau van de nieuwkomer.
  • We hebben speciale aandacht voor gezinsmigranten. Gezinsmigranten zijn inburgeringsplichtig, maar het is vaak moeilijk hen te bereiken vanwege de grote diversiteit van deze groep.
  • Nieuwkomers die de pensioengerechtigde leeftijd hebben, mogen ook op kosten van de staat inburgeren. Mensen kunnen immers op elke leeftijd meedoen aan de maatschappij.

Vrij zijn van ongewenste invloeden

Nieuwkomers in Nederland krijgen dezelfde rechten als alle Nederlanders, maar kunnen die vrijheid soms niet benutten door zware druk van familie of van de staat in het land van oorsprong. Dat mag niet zo zijn. Onze vrijheden en onze veiligheid zijn er voor iedereen die in Nederland woont.

  • We hebben speciale aandacht voor lhbtiq+-personen en de positie van vrouwen binnen migrantengemeenschappen. D66 komt op voor de bescherming van de persoonlijke integriteit, het recht op zelfbeschikking en een leven waarin (nieuwe) Nederlanders hun eigen keuzes kunnen maken.
  • We gaan (culturele) onderdrukking en eergerelateerd geweld tegen. Met name vrouwen die niet inburgerinsgsplichtig zijn én geen uitkering hebben, blijven nu vaak onder de radar. We gaan hen structureel benaderen om ze kennis te laten maken met de mogelijkheden die ze in Nederland hebben. Gezinnen waarin onderdrukking voorkomt, komen sneller onder toezicht te staan.
  • Nederland beschermt nieuwkomers die te maken hebben met intimidatie vanuit hun land van herkomst. Zo nodig krijgen zij hulp om ervoor te zorgen dat andere overheden hen niet meer kunnen benaderen of over hun persoonlijke gegevens beschikken.
  • Lesmateriaal bij door buitenland gefinancierd onderwijs, wordt openbaar. De waarden van de Nederlandse rechtsstaat mogen niet in het gedrang komen, in welk onderwijs dan ook.

Vrije keuze in nationaliteit

De keuze voor een nationaliteit is een vrije keuze. Mensen mogen zelf kiezen of zij een band willen houden met het land van herkomst of die van de ouders. Identiteit is immers niet noodzakelijkerwijs aan een land gebonden. Je voelt je Nederlander, Fries, Rotterdammer, Europeaan – of alles tegelijk.

  • We maken het mogelijk om meerdere nationaliteiten te bezitten én om afstand te doen van een tweede of derde nationaliteit.
  • Alle Nederlanders, ook die in het buitenland wonen, mogen meerdere nationaliteiten aannemen. Mensen die nieuw in Nederland zijn en de Nederlandse nationaliteit aanvragen, krijgen ook de mogelijkheid om hun andere nationaliteit te behouden.
  • We versoepelen voorwaarden waarop mensen hun Nederlandse nationaliteit terug kunnen krijgen wanneer ze die zijn kwijtgeraakt. Sommige Nederlanders hebben een tweede nationaliteit die zij niet kunnen opgeven, bijvoorbeeld de Marokkaanse, Syrische of Griekse. Dit kan leiden tot grote problemen. D66 probeert landen ertoe te bewegen mee te werken aan het vrijwillig afstaan van een nationaliteit. Ook stellen we een Nederlands Register Ongewenste Nationaliteit voor, waarin mensen kunnen aangeven afstand te willen doen van hun tweede nationaliteit. Nederland behandelt iedereen die van een tweede nationaliteit af wil alsof zij alleen Nederlander zijn.

Herijk het Nederlandse drugsbeleid

Gebruik van drugs is nooit zonder risico’s voor je lichamelijke en geestelijke gezondheid en heeft ook maatschappelijke gevolgen. Maar waar sommige drugs erg schadelijk en verslavend zijn, geldt dat voor andere niet. De manier waarop we ons beleid over drugs en andere verslavende middelen als alcohol en nicotine hebben ingericht, staat niet in verhouding tot de werkelijke schade en het risico op verslaving. D66 wil in kaart brengen wanneer en hoe regulering voor de verschillende middelen mogelijk en verstandig is – en wanneer niet.

  • Er blijft voldoende aandacht voor voorlichting over de risico’s van drugsgebruik en toegankelijke verslavingszorg.
  • Na het rapport van de Staatscommissie XTC (MDMA) stellen we een onderzoek in naar de hervorming van het Nederlandse drugsbeleid. Het uitgangspunt is dat we de gezondheidsrisico’s van drugs zo laag mogelijk houden en de gezondheid, veiligheid en het welzijn van onze samenleving als geheel zo goed mogelijk waarborgen.
  • In afwachting van het rapport van de Staatscommissie pleit D66 ervoor om lokaal een experiment met XTC (MDMA) mogelijk te maken, waarbij de productie en verkoop worden gereguleerd.
  • In Europees en internationaal verband zet Nederland zich in voor een realistischer en effectiever drugsbeleid dat het voorkomen van gezondheidsschade vooropzet.
  • D66 wil dat het Drugs Informatie en Monitoring Systeem nieuwe drugs niet alleen test om trends te ontdekken, maar ook gebruikers informeert over de samenstelling en mogelijke risico’s van de drug. Daarom breiden we de testcapaciteit uit.

Doorbreek de impasse van het gedoogbeleid

Het gedoogbeleid rondom de coffeeshop is onhoudbaar. D66 kiest ervoor om de gehele coffeeshopketen te legaliseren. Zo kunnen we criminaliteit echt bestrijden en beter zicht krijgen op de kwaliteit van cannabis. Daarmee kunnen we de gezondheid van ruim 1,1 miljoen consumenten beter beschermen.

  • Alle coffeeshops in Nederland moeten legaal kunnen inkopen, leveren en verkopen. Daarbij wordt de softdrugs op kwaliteit getest. Mensen in een coffeeshop moeten weten wat ze consumeren.
  • Coffeeshophouders moeten terechtkunnen bij de bank voor een zakelijke rekening. Dit is essentieel voor de legale keten.
  • Op de verkoop van cannabis bij de coffeeshops gaan we btw heffen of voeren we een speciale heffing in. Dat kan als we de verkoop nationaal legaliseren.
  • Veilige thuisteelt van cannabis voor eigen gebruik moet gelegaliseerd worden.

Medisch onderzoek naar drugs

Mensen met psychische of lichamelijke klachten kunnen veel baat hebben bij – met name psychedelische – drugs als medicijn. Zo zijn er naast de bekende positieve effecten van cannabis ook veelbelovende studies naar het behandelen van PTSS met MDMA en de behandeling van depressies met de psychoactieve stof uit paddo’s. Wij willen onderzoek naar de medicinale en therapeutische werking van psychedelica dan ook stimuleren, door barrières weg te nemen en extra financiering ter beschikking te stellen. Hier zullen wij ook de adviezen van de Staatscommissie XTC bij betrekken. Zo maken we veilig therapeutisch gebruik voor meer mensen toegankelijk wordt.

  • Om de kansen die drugs kunnen bieden in onze reguliere geneeskunde ten volle te benutten, gaan we internationale samenwerking in dit onderzoek stimuleren.
  • De negatieve medische effecten van drugs worden beter onderzocht, zoals de relatie tussen cannabis en psychoses. Risicogroepen – zoals psychiatrische patiënten en jongeren – beschermen we met effectieve voorlichting.
  • D66 wil een strategie om onderzoek en zorginnovatie op het gebied van de therapeutische toepassing van psychedelica verder te ontwikkelen.

We staan wereldwijd op voor vrouwen en lhbtiq+

  • Verbetering van de positie van vrouwen en lhbtiq+-personen blijft een cruciaal punt. Dit heeft een groot effect op het behalen van andere doelen, zoals toegang tot onderwijs voor kinderen en de bestrijding van armoede en honger.
  • We pleiten voor blijvende inzet op seksuele en reproductieve gezondheid en rechten, vanwege het recht op zelfbeschikking en voor de positie van vrouwen en meisjes.
  • Ook het tegengaan van discriminatie vanwege seksuele oriëntatie en genderidentiteit blijft prioriteit.
  • Abortuszorg moet standaard worden aangeboden in nood- en conflictsituaties, met meer ondersteuning voor abortusklinieken voor niet-Nederlandse ingezetenen en maatschappelijke organisaties, en bescherming van mensenrechtenverdedigers.

We willen allemaal een betaalbaar en passend huis. We willen allemaal comfortabel en snel kunnen reizen door heel het land. We waarderen allemaal de natuur om in te recreëren, uit te rusten en te bewegen. Elk van deze claims op de schaarse ruimte gaat ten koste van een ander doel en van de beschikbare ruimte die overblijft. Maar nog belangrijker is dat deze claims ook veel nadelige gevolgen hebben die steeds zichtbaarder worden: milieuvervuiling, klimaatverandering, verdroging en watergebrek, verlies aan biodiversiteit en verrommeling van het landschap. Om die reden is het zaak om keuzes te maken.

Home Vrij zijn