Wonen, zorg en bestaans­zekerheid

Bijna een miljoen mensen in Nederland leven in armoede. Deze bestaansonzekerheid leidt tot grote persoonlijke problemen en gaat ten koste van de eigenwaarde en gezondheid van mensen. Mensen trekken zich terug, verliezen vertrouwen in de overheid en doen niet meer actief mee in de samenleving. Deze mensen zijn voor allerlei dingen afhankelijk van de overheid, voor elke extra regeling moet er een aanvraag worden gedaan. Angst om te moeten terugbetalen of niet de hand op willen houden, speelt regelmatig mee in de afweging die mensen maken. Bij kinderen heeft armoede ook direct impact op leerprestaties en gezondheid, en daarmee op de toekomstkansen. Het vangnet van onze verzorgingsstaat is niet langer voldoende. Mensen moeten beter weten waar ze op kunnen rekenen en voldoende buffer kunnen opbouwen voor financiële tegenslagen.
 
• We verhogen het minimumloon naar tenminste €17,50 in 2028, de bijstand stijgt volledig mee. De koppeling van de AOW en het minimumloon wordt zo vormgegeven dat bijstandsgerechtigden en werkenden met een minimumloon in verhouding er meer op vooruit gaan dan AOW-gerechtigden. We verhogen de AOW, zodat gepensioneerden er netto op vooruit gaan en de AOW meer in evenwicht komt met andere uitkeringen. We verlagen de lasten voor lage- en middeninkomens. Zo kunnen mensen met een laag inkomen gemakkelijker hun rekeningen betalen en wordt het tegelijkertijd aantrekkelijker om te gaan werken vanuit een uitkering.
• We verhogen het minimumjeugdloon, zodat iedereen vanaf achttien jaar recht heeft op het volledige minimumloon. Ook voor zestien- en zeventienjarigen gaat daarmee het minimumloon omhoog. Ruim 35 procent van de jongvolwassenen maakt zich zorgen over hun financiële toekomst. Een sterke financiële basis is essentieel voor deze generatie om goed om te kunnen gaan met de druk die op onze jongeren staat. De leeftijdsgrens voor de vrijwilligersvergoeding wordt ook verlaagd: iedereen vanaf 18 jaar heeft dan dezelfde maximumvergoeding.
• We hebben speciale aandacht en aanpak voor kinderarmoede. De positie van kinderen binnen het huidige stelsel is zeer kwetsbaar en moet worden versterkt. De eerste stap is het samenvoegen van de kinderbijslag met het kindgebonden budget en die aanzienlijk verhogen, ongeacht de leeftijd. En andere stap is het uitkeren van kinderopvangtoeslagen direct aan de kinderopvang, zonder tussenkomst van ouder(s)/verzorger(s). Juist de gezinnen met een lager inkomen krijgen dan meer inkomensondersteuning.
• Op Caribisch Nederland wordt op zo kort mogelijke termijn een sociaal minimum ingevoerd dat gekoppeld is aan een werkelijk bestaansminimum. De uitkomsten van de Commissie sociaal minimum Caribisch Nederland zijn daarbij leidend.
• We willen dat armoederegelingen toegankelijk en begrijpelijk zijn voor mensen en zo min mogelijk papierwerk vragen. De groep mensen die niet gebruikt waar zij wel recht op hebben, is nog steeds te groot. Het kan voor mensen soms een grote stap zijn om zich te melden, waardoor armoede verborgen blijft. Daarom kunnen mensen met terugwerkende kracht gebruikmaken van armoederegelingen. We zorgen dat elke gemeente in ieder geval een minimum aan armoederegelingen biedt, zodat iedereen recht heeft op voldoende hulp. Ook zorgen we ervoor dat alle uitkeringen en toeslagen op een vast moment worden uitbetaald en dat incasso’s zoveel mogelijk op een vast moment worden afgeschreven, zodat mensen een goed overzicht van hun inkomen en lasten hebben.
• Door verschillende uitkeringsregelingen die samenkomen of door schulden (beslagvrije voet of leefgeld) is lang niet altijd duidelijk op welk minimum mensen recht hebben. Zo hebben tienduizend gezinnen jarenlang onder de bijstandsnorm geleefd omdat regelingen niet goed optelden, zonder dat goed duidelijk was bij verschillende instanties dat dit het geval was. Het moet daarom voor iedereen duidelijk zijn wat het bestaansminimum is, dus waar je altijd aanspraak op kunt blijven maken. We moedigen de uitkeringsinstantie aan om hier actief mee aan de slag te gaan om hun cliënten daarbij te begeleiden.
• De vermogensgrens voor kwijtschelding van gemeentelijke belastingen wordt gelijkgetrokken met de vermogensgrens van de bijstand.

Het toeslagenstelsel dat we nu hebben, is onnodig ingewikkeld. Het zorgt ervoor dat mensen niet kunnen uitgaan van wat er op hun rekening terecht komt en er altijd een heel groot risico op
terugbetalingen aan Dienst Toeslagen dreigt.. Dit leidt tot een enorme administratieve rompslomp waar mensen in verdwalen en tot problematische schulden die soms boven de ton uitstijgen. Het toeslagenschandaal liet zien hoe onschuldige mensen jaren moesten vechten tegen onterechte terugvorderingen. Daarom wil D66 een nieuw stelsel dat eenvoudig, overzichtelijk en rechtvaardig is. D66 werkt toe naar bestaanszekerheid in een stelsel zonder toeslagen. Met het idee ‘niet alles kan, en zeker niet tegelijk’ gaat dit in een aantal stappen.
 
• Door het minimumloon en de uitkeringen flink te verhogen, wordt de financiële zekerheid versterkt en zijn er minder andere vormen van inkomensondersteuning nodig.
• We maken kinderopvang bijna gratis. Elk kind krijgt recht op vijf dagen kinderopvang per week, van één tot twaalf jaar. Hiermee verdwijnt de kinderopvangtoeslag. Niet alleen kinderen van werkende ouders, maar alle kinderen krijgen recht op deze bijna-gratis kinderopvang.
• We schaffen de zorgtoeslag af, waarmee naast de kinderopvangtoeslag dus een tweede toeslag wordt vervangen door een andere vorm van (inkomens)ondersteuning.
• We introduceren een individueel basisbedrag voor elke meerderjarige Nederlander. Dit is een verzilverbare heffingskorting die met je belasting wordt verrekend en die in geld wordt uitgekeerd bij geen of te lage inkomsten. Naast dat we hiermee een eerste stap doen in het afschaffen van de toeslagen, is het ook een tegemoetkoming voor de hogere kosten die het gevolg zijn van de energietransitie
• D66 werkt uiteindelijk toe naar meer bestaanszekerheid in een stelsel helemaal zonder toeslagen. Het basisbedrag wordt dan steeds verder verhoogd, waardoor andere vormen van inkomensondersteuning verder afgebouwd kunnen worden. Dit gebeurt zodra de effecten op overheidsfinanciën en economie dit toelaten en er geen grote negatieve effecten voor de werkgelegenheid zijn. Zo maken we het systeem eenvoudiger, stoppen we met het complexe rondpompen van geld en zorgen we voor meer inkomenszekerheid voor iedereen. Op termijn moet dit leiden naar een systeem van negatieve inkomstenbelasting.
 

Er zijn 1,4 miljoen mensen in Nederland voor wie schulden een serieus probleem vormen. Dat zijn er 1,4 miljoen te veel. Meer dan de helft van deze groep werkt. Schulden leiden er vaak toe dat mensen met genoeg inkomen toch niet rond kunnen komen. Het is een groot maatschappelijk probleem, waar een steeds groter deel van de mensen mee te maken krijgt. D66 wil menswaardig en zo efficiënt mogelijk mensen in financiële nood helpen. Het kwijtschelden of opkopen van een schuld kan ervoor zorgen dat het niet van kwaad naar erger gaat in een gezin. Geldproblemen van vandaag ondermijnen de mentale gezondheid en keuzes van morgen. 
 
• D66 wil een effectieve inzet van middelen om integrale gebiedsontwikkeling mogelijk te maken. Westellen daarom een Integraal Gebiedsfonds in. Bestaande subsidiestromen, vanuit de verschillende beleidsvelden, worden in dit fonds gebundeld. Gemeenten zijn daarmee in staat op basis van een integrale gebiedsvisie op een effectieve wijze gebieden te ontwikkelen.
• Online bestellen op afbetaling (Buy Now, Pay Later-diensten) wordt beter gereguleerd om het ontstaan van schulden te voorkomen. We ontmoedigen doorlopende leningen voor luxegoederen. Er komt ook een zorgplicht bij de schuldeiser als hieruit schulden ontstaan.
• We zetten in op financiële geletterdheid bij jongeren, als een belangrijk instrument om schulden tegen te gaan. Financiële begeleiding moet beschikbaar zijn bij ingrijpende gebeurtenissen (zoals op jezelf gaan wonen) en er wordt nog meer ingezet op vroeg signalering. Alle individuen en gezinnen moeten – indien gewenst – volledig worden ontzorgd bij de aanvraag van zorg, hulp, toeslagen etc.
• Kredietregistratie wordt een wettelijke taak met publieke waarborgen. Na het doorlopen van het wettelijke of het minnelijke traject, komt je registratie in het BKR automatisch te vervallen, zodat schulden je niet blijven achtervolgen.
• Het opkopen van schulden door externe partijen wordt verboden en er komt een verjaringstermijn om te voorkomen dat mensen na lange tijd of het afronden van de schuldhulpverleningn nog worden geconfronteerd met hoge rekeningen.
• Schuldhulpverlening moet breder toegankelijk worden, ook voor ondernemers en mensen met beginnende schulden. Daarnaast moeten mensen met een hoger inkomen of een koophuis ook toegang hebben tot schuldhulpverlening. Schuldhulpverlening moet mensen weer perspectief geven met één traject, één plan en één regisseur. Wij voeren een keurmerk in voor bewindvoerders, zodat malafide bewindvoerders worden geweerd.
• We zetten het samenvoegen van het minnelijke- en wettelijke schuldhulptraject door. Er wordt alleen getoetst door de rechter als dat strikt noodzakelijk is. De ‘pauzeknop’ waarmee mensen met schulden een aflossingspauze kunnen krijgen van twee maanden per jaar, wordt wettelijk verankerd.
• Werken met saneringskredieten wordt de standaard bij alle schuldregelingen. Bij schulden bij de overheid is er nu nog te weinig oog voor de rol van de overheid in deze schulden en voldoende leefgeld bij afbetaling. Daarom moet het recht op leefgeld worden vastgelegd, zodat het uitbetalen hiervan voorgaat op het betalen van rekeningen.
• Om nieuwe schulden en terugval in schulden te voorkómen, kunnen mensen blijvend gebruik maken van gratis budgetbeheer. Daarbij vormt tegelijkertijd het bevorderen van de financiële zelfredzaamheid het uitgangspunt bij (de nazorg van) schuldhulpverlening.

De manier waarop we nu onze belastingen organiseren is nodeloos complex en inefficiënt en leidt vaak tot onrechtvaardige uitkomsten. Dat moet veranderen. We verlagen de lasten voor lage- en middeninkomens en verhogen de lasten op winst, vervuiling en vermogen. We gaan verder met de aanpak van belastingconstructies en fiscale regelingen die niet werken. D66 wil dat belastingen bijdragen aan een rechtvaardige economie. Een economie waarin werken loont en de vervuiler betaalt. Een economie waarin mensen met veel vermogen meer bijdragen aan de samenleving. Een economie waarin bedrijven hun eerlijke deel aan belasting betalen. 
 
• Bedrijven gebruiken net als iedereen publieke voorzieningen en profiteren bijvoorbeeld van investeringen in onderwijs en een prettige leefomgeving. Daarom willen wij dat bedrijven ook hun eerlijke deel betalen. Hierdoor dragen bedrijven zelf bij aan het aantrekkelijke vestigingsklimaat waar ze profijt van hebben.
• Ondernemerschap willen we stimuleren, marktfalen door marktmacht willen we belasten. We willen onderzoeken of bedrijven met marktmacht zwaarder belast zouden kunnen worden. Hiermee kunnen overwinsten worden tegengegaan, of andere negatieve gevolgen van de marktmacht (zoals vervuiling of slechte arbeidsomstandigheden).
• We verkleinen de fiscale verschillen tussen werknemers en ondernemers verder door belasting op inkomsten uit onderneming te verhogen en de mkb-winstvrijstelling te maximeren. Werknemers betalen nu namelijk bij hetzelfde inkomen veel meer belasting, en een gelijkere fiscale behandeling geeft meer ruimte in de beoordeling van de arbeidsrelatie of iemand als zelfstandige kan werken. De zelfstandigenaftrek wordt omgevormd naar een urenvoordeel voor alle werkenden die meer die dragen per week werkt. 
• We gaan vermogen eerlijker belasten. Naast het invoeren van een belasting op het werkelijk gerealiseerde rendement, belasten we grote vermogens meer dan kleine. We voeren daarnaast een aparte vermogensbelasting in op vermogens in box 2 en box 3 boven een miljoen, met een hoger tarief boven de twee miljoen. De eigen woning telt hierbij niet mee. 
• We moderniseren de erf- en schenkbelasting. De relatie tussen de erflater/schenker en de ontvanger is niet meer van belang voor het tarief, voor iedereen geldt hetzelfde percentage. Wel geldt voor partners en kinderen een veel hogere vrijstelling. Per saldo worden grote erfenissen zwaarder belast en kleine erfenissen juist minder. De bedrijfsopvolgingsregeling wordt verder versoberd.
• Om gezonde keuzes makkelijker te maken verhogen we de belasting op alcohol, tabak en suiker en schaffen we de btw op groene en fruit af. Het vreemde verschil tussen de belasting op melk en plantaardige alternatieven voor zuivel binnen de verbruiksbelasting verdwijnt. D66 wil verder inzetten op fiscale vergroening 

De arbeidsmarkt staat er goed voor. Het aantal werklozen is in de afgelopen tien jaar ruim gehalveerd. Maar veel bedrijven en organisaties hebben grote moeite om voldoende medewerkers te vinden. Daardoor komt hun werk in de knel en neemt de werkdruk toe. Door de vergrijzing wordt deze krapte de komende tijd alleen maar groter. Om woningen te bouwen, de klimaat- en energietransitie mogelijk te maken, onze kinderen opvang en onderwijs te bieden en onze ouders de zorg te geven die ze verdienen, zijn er heel hard mensen nodig. 
 
Dat vergt een andere blik op de arbeidsmarkt en het economisch beleid. Het tekort aan menskracht zal de komende jaren de slagkracht van de overheid in grote mate bepalen, misschien nog wel meer dan het beschikbare budget. We redden het niet als we alleen maar inzetten op meer mensen aan het werk krijgen. We zullen in moeten zetten op het vergroten van de productiviteit, moeten kiezen in welke sectoren we extra inzetten op het aantrekken van personeel, en bij welke sectoren het minder erg is als werkgelegenheid naar het buitenland gaat.
 
• Er komt samen met werkenden, ondernemers en de overheid een landelijke krapteaanpak. Door onder andere het aantrekkelijker maken van opleidingen door lager collegegeld, het makkelijker maken van verzilveren van eerder opgedane (werk)ervaring en het verbeteren van secundaire arbeidsvoorwaarden en ontwikkelingsmogelijkheden ondersteunen we verschillende sectoren, te beginnen in het onderwijs, de zorg en in de techniek. 
• We willen dat werken te allen tijde loont en verlagen daarom de belasting voor lage- en middeninkomens. Werknemers die meer dan drie dagen per week werken, gaan minder belasting betalen door het invoeren van een nieuw ‘urenvoordeel’. Daardoor gaat werken meer lonen. Meer uren werken wordt financieel aantrekkelijker voor mensen die nu in een (kleine) deeltijdbaan werken, wat helpt tegen krapte en zorgt dat meer mensen financieel zelfstandig worden. En ie nu al meer dan drie dagen er week werkt, houdt daar straks netto meer van over. Daarnaast maakt het ‘urenvoordeel’ het belastingstelsel ook eerlijker omdat nu mensen die voltijd werken tegen een niet zo hoog uurloon, evenveel belasting betalen als iemand die met een hoger uurloon veel minder uren werkt. 
• Mensen krijgen meer regie op de uren die ze willen werken. Ruim een half miljoen mensen wil wel meer werken, maar krijgt het niet voor elkaar bij de werkgever. Werknemers kunnen straks terecht bij de nieuw op te richten arbeidscommissie als ze het niet eens zijn met de afwijzing van hun verzoek om meer uren. Werkgevers zullen meer moeten doen om roosters aan te passen en mensen meer regie en regelruimte te geven, zodat ze extra uren ook zelf goed kunnen inplannen. Het combineren van banen moet daarmee ook makkelijker worden voor wie dat wil.
• We stimuleren het slimmer organiseren van werk. Met de Wet werken waar je wilt wordt het mogelijk om vaker thuis te werken voor beroepen die niet aan een locatie zijn gebonden.
• Continue bereikbaarheid vraagt ook om goede waarborgen. Om te voorkomen dat werknemers, met name jongeren, stressklachten of een burn-out krijgen, wil D66 het recht op onbereikbaarheid beter verankeren. De Nederlandse Arbeidsinspectie moet daarnaast meer aandacht besteden aan de kwaliteit van werk.
• We maken het makkelijker voor jonge ouders om te werken. Belangrijkste stap hierin is de bijna-gratis kinderopvang, waar ouders maar een kleine eigen bijdrage hoeven te betalen. De rijke schooldag zal ook leiden tot betere aansluiting van school- en werktijden.
• Het moet duidelijker worden wat je overhoudt van je brutoloon, en hoeveel extra werken opbrengt met een transparant loonstrookje. Op ieders loonstrookje is dan heel duidelijk wat mensen verdienen aan salaris, persoonlijk ontwikkelbudget en pensioen, wat zij netto overhouden en wat een werkgever daarvoor betaalt. Er komt een rekentool van de overheid om makkelijk te kunnen zien wat je netto overhoudt van een dag extra werken in de week.

De krapte op de arbeidsmarkt biedt ook kansen. We kunnen het ons simpelweg niet veroorloven om iedereen die mee kan en mee wil doen, aan de kant te laten staan. Werk biedt niet alleen bestaanszekerheid, het is ook een belangrijke basis voor sociale contacten en individuele ontwikkeling. Iedereen heeft talent en we kunnen meer doen om mensen de mogelijkheid te geven hun talent goed te benutten. Dat vergt een investering van werkgevers, om de mogelijkheden te zien in plaats van alleen in beperkingen te denken. En het vraagt om een aanpak voor iedereen, zonder hokjes of drempels.
 
• Bij het vinden van werk is het belangrijk dat iedereen de ondersteuning krijgt die het beste bij die persoon past. Dit vraagt om het vereenvoudigen en toegankelijk maken van de re-integratiehulp en het wegnemen van de bestaande schotten. Stel bijvoorbeeld jobcoaching beschikbaar voor een bredere doelgroep, zoals de WIA en bijstand.
• Niet voor iedereen is een reguliere baan een optie. Als er geen zicht is op de stap naar betaald werk, moet er meer ruimte zijn voor maatwerk. Dat kan zijn in de vorm van vrijwilligerswerk met behoud van uitkering. Voor anderen kan een plek bij beschut werk of een basisbaan veel betekenen. Dit gebeurt met de bestaande budgetten, maar waar meer gebruik wordt gemaakt van publiek- private samenwerking. Vaak gaat dit om maatschappelijk waardevol werk, zoals het verbeteren van wijken en buurten. Dit moeten we als samenleving alleen maar toejuichen. 
• We verlagen de werkgeverspremies voor de laagste inkomens zodat het aantrekkelijker wordt voor werkgevers om mensen die moeilijk aan het werk komen, in dienst te nemen. 
• Terugkeer naar werk vereist een duidelijke en eenvoudige verrekensystematiek in alle uitkeringen. Het aanvaarden van een baan kan namelijk voor onzekerheid zorgen over het recht op een uitkering. We verruimen voor iedere bijstandsgerechtigde de mogelijkheid om tijdelijk tot minimumloon bij te verdienen naast de uitkering, om via deeltijdwerk de stap naar een reguliere baan te zetten. Ook moet het gemakkelijker worden om een opleiding te volgen of vrijwilligerswerk te doen in de Participatiewet. 
• We maken het makkelijker om een onderneming te starten vanuit een uitkering. Hierbij kunnen microkredieten een rol zouden spelen om mensen op weg te helpen. We nemen de onzekerheid weg bij verrekening van inkomsten door deze een paar maanden vrij te stellen.
• De WIA werkt op dit moment onvoldoende. Veel mensen zijn het niet eens met de uitkomst van het onderzoek naar het werkvermogen, voelen zich niet begrepen in hun medische beperkingen of zien heel lang geen verzekeringsarts door de terkorten. Tegelijkertijd hebben we in het verleden geleerd dat het simpelweg versoepelen van de voorwaarden ook de problemen niet oplost. De onafhankelijke commissie toekomst arbeidsongeschiktheidsstelsel (OCTAS) komt begin 2024 met een advies over een stelsel voor langdurige ziekte en arbeidsongeschiktheid. Dit advies moet ter hand worden genomen om het stelsel van arbeidsongeschiktheid aan te passen. In tussentijd moet er alvast worden gewerkt aan een minder theoretisch arbeidsongeschiktheidscriterium en moet er meer rekening worden gehouden met mensen met een urenbeperking.
• Investeer ook in het voorkomen van ziekte op de werkvloer. De grote toename van burnouts onder veelal jonge mensen baart grote zorgen. Maak de opbrengsten van investeringen in preventie inzichtelijk en laat het een verplicht onderdeel zijn van arbodiensten. Werk daarbij ook samen met curatieve en sociale geneeskunde.
Mensen met een beperking of chronische ziekte wonen vaak samen met anderen, die voor hen (mantel-)zorgen. Door het samenwonen krijgen mensen minder bijstandsuitkering vanwege de kostendelersnorm. Zij worden financieel gestraft omdat zij samenwonen vanwege de (mantel-)zorg die nodig is. Daarom schaffen we de kostendelersnorm af voor huishoudens waar huisgenoten, partners of familieleden (mantel)zorgen, zoals die ook is afgeschaft voor mensen jonger dan 27 jaar.

De manier waarop we verschillende soorten werk zijn georganiseerd, is niet rechtvaardig. Er zijn nu te grote verschillen in zekerheid, alleen maar op basis van contractvorm. Wij willen iedereen de bescherming en zekerheden bieden die nodig zijn, met werkzekerheid voor iedereen als uitgangspunt. De afspraken die afgelopen jaar met sociale partners zijn gemaakt, blijven wat D66 betreft leidend. Kern van de afspraken is het aanpakken van de onzekerheid op de arbeidsmarkt. Iedereen die werkt verdient fatsoenlijk bescherming tegen pech en risico’s en moet de mogelijkheid krijgen om zijn of haar werkende leven naar eigen wens in te vullen.
 
• Wij vinden dat mensen zelf moeten bepalen hoe zij hun werkende leven inrichten; als werknemer, als zelfstandige of als werkgever. In de praktijk zien we grote verschillen tussen deze groepen. Dat leidt tot problemen als schijnzelfstandigheid. In lijn met het arbeidsmarktakkoord verkleinen we daarom de verschillen in de fiscaliteit en de sociale zekerheid tussen verschillende vormen van werk om concurrentie op basis van arbeidsvoorwaarden te voorkomen. Hierdoor wordt de aard van het werk bepalend voor de vorm van de arbeidsrelatie, in plaats van de kosten. 
• We geloven in een sociaal stelsel dat alle werkenden de bescherming biedt die ze nodig hebben. Arbeidsongeschiktheid is een risico dat iedereen loopt. Daarom werken we naar een stelsel van sociale zekerheid voor alle werkenden. Als eerste stap voeren we een betaalbare collectieve arbeidsongeschiktheidsverzekering in voor zelfstandigen, zoals geadviseerd door de Stichting van de Arbeid. Hierbij steunt D66 de mogelijkheid voor een opt-out voor zelfstandigen die een uitgebreidere private verzekering willen zoals een beroepsverzekering. Voorwaarde is wel dat de private verzekering ten minste dezelfde dekking en premie heeft, en de opt-out uitvoerbaar en betaalbaar is en niet de solidariteit van de publieke verzekering ondermijnt.
• We pakken schijnzelfstandigheid hard aan. Een te grote groep mensen bevindt zich in een onzekere positie, omdat ze als zelfstandige werk doen terwijl ze feitelijk werknemer zijn. Dit gaat ten koste van hun werkzekerheid en hun sociale zekerheid. In een aantal (publieke) sectoren werken nu steeds meer zelfstandigen die daar eerder werkten als werknemer. Met de huidige personeelskrapte biedt zelfstandigheid soms de mogelijkheid om een hoger tarief te vragen en bijvoorbeeld eisen te stellen aan roosters of nachtdiensten. Tegelijkertijd botst dit met het collectieve belang dat er altijd iemand is om zorg te verlenen of om voor de klas te staan. Het is daar juist belangrijk om schijnzelfstandigheid tegen te gaan en de belangen van werkenden beter te borgen. Voor een hoger loon, flexibelere uren en meer keuze in diensten. Zodat werkenden niet elkaar beconcurreren maar zich sterk kunnen maken ten opzichte van de werkgever. En dat betekent natuurlijk niet dat er nooit een zelfstandige in de zorg of het onderwijs kan werken.
• We vergroten de mogelijkheden voor collectieve onderhandelingen voor zelfstandig ondernemers, om tegenwicht te bieden aan de marktmacht van opdrachtgevers. En we zorgen dat zelfstandigen goed vertegenwoordigd zijn in de polder. Bij het afsluiten van cao’s moeten alle werkenden voor wie de cao gaat gelden beter worden betrokken, ook niet-leden, en het toetsen van draagvlak en representativiteit moet beter worden geborgd.
• De meeste ondernemers kiezen er heel bewust voor om voor zichzelf te beginnen. Ze dragen bij aan een innovatieve en creatieve economie en behoren tot de kern van hardwerkend Nederland. Regels en wetgeving moet er zijn om deze groep te faciliteren, niet om ze dwars te zitten. De criteria op basis waarvan je kunt ondernemen als zelfstandige moeten daarom veel duidelijker worden, zodat er ruimte en rust ontstaat voor deze ondernemers. Door duidelijkheid te creëren over de (ondernemers)voorwaarden waaronder je als zelfstandige mag werken, moet het onderscheid tussen een werknemer en een zelfstandige veel duidelijker worden.

Met het aannemen van de pensioenhervorming is een hele grote stap gezet naar een eerlijker, transparanter, persoonlijker en toekomstbestendig pensioen. De komende jaren zullen vooral in het teken staan van implementatie van deze pensioenwet. Ook na het werkend leven moeten mensen in vrijheid hun leven vorm kunnen geven naar eigen inzicht. D66 wil na invoering van de pensioenhervorming verder bouwen aan pensioenen die mensen keuzevrijheid én zekerheid voor later geven.
 
• D66 wil dat het mogelijk wordt gemaakt om, als je dat wilt, na de AOW-leeftijd (al dan niet gedeeltelijk) te blijven doorwerken. Wij willen dat werkgevers en werknemers in hun arbeidsovereenkomsten opnemen dat in het zicht van de pensioendatum zij altijd met elkaar spreken over de mogelijkheden en wensen van beide kanten om te blijven werken. Het wordt mogelijk om de AOW tot maximaal drie jaar later actuarieel neutraal in te laten gaan. Daardoor wordt de AOW-uitkering ietsje hoger als deze een jaar of een paar jaar later ingaat.            
• Na implementatie van de pensioenhervorming wil D66 keuzevrijheid binnen het pensioenstelsel uitbreiden. Bijvoorbeeld door de flexibele opbouw van pensioen, zoals tijdelijk geen pensioenpremie betalen en die later inhalen (premievakantie). Een grote groep mensen bouwt verplicht meer vermogen voor hun pensioen op tijdens hun leven dan zij eigenlijk willen, terwijl ze juist in andere levensfases financieel krap zitten. Zo krijgen mensen de ruimte om bijvoorbeeld een deel van hun hypotheek af te lossen. Voorwaarde hierbij blijft dat mensen voldoende pensioen opbouwen. Het wetsvoorstel over het opnemen van het bedrag ineens bij pensionering wordt ook versneld doorgezet.
• Met de initiatiefwet van D66, de Wet eigen strategie pensioenfonds (Wesp), krijgen belanghebbenden meer inspraak op het beleggingsbeleid van hun pensioenfonds. Pensioenfondsen moeten investeringen doen waar alle belanghebbenden baat bij hebben en die aansluiten bij de voorkeuren van belanghebbenden.
• D66 wil dat een herziening van de governance van pensioenfondsen (Pensioenwet) plaatsvindt in het licht van de gewijzigde risicoverhoudingen in het nieuwe pensioenstelsel (WTP), zodat alle belanghebbenden op een evenwichtige wijze vertegenwoordigd zijn in de besturen van pensioenfondsen.
• De afspraken over diversiteit in pensioenfondsbesturen uit de code pensioenfondsen worden wettelijk geborgd, zodat er altijd vrouwen, mannen, jongeren en veertigplussers in het pensioenfondsbestuur zitten. We informeren de voordragende partijen actief over de voordelen van een divers samengesteld bestuur en handhaven de wettelijke basis op dezelfde manier als het vrouwenquotum in raden van toezicht.
• We versoepelen de regels voor de aanvullende inkomensvoorziening ouderen, die AOW-gerechtigden aanvult tot de bijstandsnorm als er onvoldoende AOW is opgebouwd. Hieronder vallen ook de regels rondom verblijf in het buitenland. De menselijke maat wordt meer leidend.
• 1,7 miljoen mensen met een baan bouwen op dit moment geen aanvullend pensioen op. Om dit tegen te gaan beginnen we met het meer inzichtelijk maken van de pensioenopbouw op loonstroken. Daarnaast komt er de mogelijkheid om gemiste pensioenopbouw op latere leeftijd (waar mogelijk fiscaal gefaciliteerd) in te halen, zodat mensen het gat in hun pensioenopbouw zo goed mogelijk kunnen verkleinen. Samen met pensioenfondsen zorgen we ervoor dat ook zelfstandigen zich bij een passend pensioenfonds kunnen aansluiten en goede voorlichting kunnen krijgen over de keuzemogelijkheden die ze hebben.

Iedereen in Nederland moet op een veilige manier volwaardig aan sport en spel deel kunnen nemen. Daarom willen we een inclusief sportklimaat.
·       Er komt een Sportwet waarin het recht op sport en bewegen is opgenomen voor iedereen. Dat betekent dat we financiële drempels voor huishoudens met een krappe beurs om te kunnen sporten wegnemen met fondsen en voorzien in voldoende openbare plekken om te  sporten en bewegen. 
·       Er mogen geen hindernissen zijn voor mensen met een lichamelijke of verstandelijke beperking om te kunnen sporten en bewegen. We werken aan een betere toegang van mensen met een beperking tot sportverenigingen en helpen daarbij de verenigingsvrijwilligers.
·       D66 stimuleert de inzet van sport en bewegen als middel om mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt en de samenleving weer deel te laten nemen. Bijvoorbeeld voor mensen met psychische problemen, verslaafden, dak- en thuislozen en (ex-)gedetineerden.
·       We bestrijden racisme, grensoverschrijdend gedrag en discriminatie in de sport. Sportautoriteiten werken effectieve antiracismeregels en gelijkheidsmaatregelen uit. Het meldpunt en de ondersteuning voor slachtoffers van grensoverschrijdend gedrag moet onafhankelijk worden van de sportbonden. Matchfixing wordt strafbaar gesteld en voor ernstig wangedrag in stadions wordt een digitale meldplicht ingevoerd om stadionverboden beter te kunnen handhaven. Wedstrijden dienen bij racistische uitingen of spreekkoren te worden stilgelegd.
Bij herhaaldelijk wangedrag van supporters betalen betaald voetbalorganisaties mee aan de benodigde inzet om de veiligheid te borgen. 

Veel mensen raken geïnspireerd door onze topsporters. Als we ook in de toekomst willen juichen voor onze wereldprestaties, moeten we blijven investeren in de randvoorwaarden voor topsport.
 
·        De financiële positie van topsporters met een A-status moet beter. Daarbij moeten sporters in staat worden gesteld ook een maatschappelijke carrière op te bouwen. Bijvoorbeeld met studiebeurzen, leningen of flexibel studeren.
·        Grote sportevenementen zijn goed voor het imago van Nederland en om talent te lokken. Vanuit die toegevoegde waarde kan de overheid de organisatie van grote sportevenementen steunen. D66 is hartstochtelijk voorstander van de organisatie van het WK Voetbal in 2027, samen met België en Duitsland. Bij organisatie van grote sporttoernooien in andere landen moet Nederland vooroplopen in het stellen van eisen ten aanzien van mensenrechten, sociale veiligheid voor vrouwen en LHBTI+’ers en arbeidsomstandigheden.