Gesproken column door Afke Groen op 8 januari 2025

Onzekerheid over de toekomst kunnen we niet wegnemen. Het is aan ons om te koersen op wat we wíllen: een toekomst die we rechtvaardig vinden, democratisch en vrij.
In die gedachte wil ik jullie een paar minuten meenemen.
 
“Happy New Year de wereld staat in de fik 
en ik zou het willen blussen 
maar het vuur is groter dan ik.”
 
Vaak weten dichters, artiesten, schrijvers, theatermakers en kunstenaars de tijdsgeest, de collectieve gemoedstoestand, ons overstijgende gevoel beter te vatten dan politici en wetenschappers.^[1] De jonge Nederlandse singer-songwriter Froukje, die op 19-jarige leeftijd haar protestlied “Groter dan ik” schreef, over de klimaatcrisis, is een van die kunstenaars. Ook de Turks-Britse schrijver Elif Safak legt de vinger op de zere plek: “Vandaag bestaat het vertrouwen dat morgen beter zal zijn dan gisteren simpelweg niet meer”. Of, zoals de populaire jonge Ierse schrijfster Sally Rooney de oude filosoof Antonio Gramsci aanhaalt: “De oude wereld is stervende en de nieuwe wereld worstelt met de geboorte.”^[2]

Een gevoel van een existentiële crisis. En een gevoel van verwarring over de zin van het leven in onze moderne, snelle, geglobiseerde wereld. De radicaal-rechtse, illiberale politicus weet wel raad met die gevoelens. Enerzijds speelt zij of hij in op de normale menselijke behoefte aan veiligheid, voor eigen politiek gewin. De bedreiging, stelt deze politicus, komt van de elite, van de wokisten, van de asielzoekers. En om die bedreiging in de kiem te smoren, moeten we hun vrijheid beknotten: weg met de linkse pers, de universiteiten, weg met de vreemdelingen. Anderzijds speelt de radicaal-rechtse politicus in op de menselijke behoefte aan betekenis. Je hoort bij een duidelijke groep, stelt deze politicus, namelijk bij de boeren, bij een Nederland voor de Nederlanders, dat is gebaseerd op de judeo-christelijke waarden.^[3]
 
In ons progressieve, liberale antwoord op de onzekerheid en op valse claims van radicaal-rechts is het vaak onze reflex om terug te grijpen op de feiten en cijfers. Ons niet-weten kunnen we invullen met het wel-weten uit onderzoeken en rapporten. En nee, asielzoekers bedreigen niet onze woningen, dat gaat slechts op 5 tot 10 procent van de sociale huurwoningen. Euvel is: hoeveel kennis we ook aanslepen, het is onvoldoende om ons niet-weten helemaal in te vullen. Het vuur is groter dan ik, zoals Froukje stelt. De nieuwe wereld worstelt nog met haar geboorte, zoals Sally Rooney het beschrijft. Feiten en cijfers bieden bovendien geen liberaal, progressief antwoord op de behoefte aan veiligheid en de behoefte aan betekenis. 
 
Hoe bieden we hoop in een tijd van onvoorspelbaarheid? De Franse schrijver Antoine de Saint-Exupéry, bekend van De kleine prins, stelde in een van zijn andere, veel onbekendere publicaties Citadelle uit 1948: ‘onze taak is niet om de toekomst te voorspellen, maar om haar mogelijk te maken’. Onzekerheid over de toekomst kunnen we niet wegnemen, maar we kunnen wel koersen op wat we zouden wíllen: een toekomst die we rechtvaardig vinden, democratisch en vrij. Een toekomst in “vijftig tinten groen”, zoals Froukje het verwoord. Waarin we het “pluralisme omarmen”, in de woorden van de Pools-Vlaamse filosoof en dichter Alicja Gescinska. Waarin we verschillende maatschappelijke en politieke denkbeelden koesteren. 
 
Waarbij onze sociaal-liberale waarden van vrijheid, gelijkheid en democratie – of, in andere woorden, van autonomie, rechtvaardigheid en zeggenschap – ons baken zijn voor handelen om de toekomst die we willen dichterbij te brengen; ons kompas om te navigeren in de mist of op woelige wateren.^[4] Dat vraagt van ons allemaal, of we nou binnen of buiten de politiek werken, dat we ons politiek betrekken, dat we vaker in gesprek gaan over politieke vragen.^[5]
 
Dat we ons kompas vaker uit onze broekzak halen. 
 
Of in de woorden van Froukje:
 
“Dat we gaan praten vooral met elkaar
Want de crisis hier
En Den Haag is nog daar.”


^[1] Dat constateert ook wijlen Mathieu Segers in zijn jongste boek Europe en het idee uit de toekomst, p. 14.
^[2] https://www.newstatesman.com/culture/books/2024/09/sally-rooney-interview-were-trapped-cultural-moment
^[3] Deze twee “drijfveren van de illiberale verleiding” ontleen ik aan Alicja Gescinska, ‘De illiberale verleiding: Over de uitholling van de democratische rechtsstaat’, Borgerhoff & Lamberigts. Zij noemt nog twee andere drijfveren: “de afkeer van het andere” en “de vloek der verongelijkten”.
^[4] Referentie naar Tom van der Meer. 
^[5] Zie ook Gescinska, ‘De illiberale verleiding’, p. 33-37.