Bij de drijvende factoren achter je gezondheid hoort, pijnlijk genoeg, ook de plek waar je geboren bent en woont. Kom je bijvoorbeeld uit Overvecht, Utrecht, dan heb je een grotere kans op ongezondheid dan wanneer je uit Wassenaar komt. Zulke gezondheidsverschillen komen primair voort uit de sociaal-economische verschillen tussen mensen. Om ze tegen te gaan, zijn preventiemaatregelen populair. Maar in dat debat over preventie, gaat er iets mis.

‘De wortel en de stok’, het is een metafoor die in het debat over preventie, uiteraard met de beste bedoelingen door ons D66’ers, vaak gebruikt wordt. De stok is natuurlijk het verbieden van bepaald gedrag, de wortel daarentegen is een vorm van nudging waarbij iemand juist beloond wordt voor bepaald gedrag. Er is echter iets mis met de metafoor. Of eigenlijk niet met de metafoor, maar met het idee dat achter de metafoor zit.

Laten we even inzoomen: de oudste afbeeldingen van de metafoor stammen uit halverwege de 19^e eeuw. De stok is er om de ezel mee te straffen als ‘ie niet wil lopen. De wortel is juist om de ezel te motiveren om te gaan lopen. Maar waar het om gaat: de ezel is hier duidelijk het subject die gemend moet worden door zijn baas.

Hoe vertaalt dit zich naar de wortel en de stok in het debat over preventie? De ezel is natuurlijk de burger en de baas is de overheid. Ik hoop dat de lezer nu snapt wat het probleem is. Maar voor hen die nog niets aan hun water voelen branden, ga ik nog even verder.

Waarom willen we dat mensen gezond leven? Omdat we vinden dat mensen zoveel mogelijk in staat moeten worden gesteld om het leven te leiden wat zij willen leiden. Hierbij is autonomie, in staat zijn om eigen afwegingen te maken, de centrale waarde. En dat is precies waar het verkeerd gaat met het idee van de wortel en de stok.

De metafoor gaat namelijk helemaal niet uit van autonomie. Het ziet de burger als subject, als iemand die gemend moet worden door de staat. Dat is juist het tegenovergestelde van het ideaal van het autonome leven. Een voetnoot hierbij is dat bedrijven, met als doel winst te maken, mensen ook als subject benaderen als ze hen verleiden tot bepaald gedrag. In die zin is het niet uniek. Maar het doel van de overheid zou wel het verbeteren van de levens van mensen moeten zijn.

Daarom mijn oproep aan eenieder: stop met het gebruik van ‘de wortel en stok’-metafoor. De vraag waar we voor staan, waarover we moeten spreken en radicaal moeten nadenken, is hoe burgers meer autonome levens kunnen leiden. En in dat autonome leven zou het ook zomaar eens kunnen dat het soms goed is om te stinken, of te drinken, te bloeden of te branden.