Van winst naar waarde: manifest voor maatschappelijk ondernemen

We pleiten voor een maatschappelijke zorgplicht voor bestuurders en commissarissen in de wet, zoals 25 hoogleraren ondernemingsrecht eerder al voorstelden. Dit verplicht bedrijven om rekening te houden met meer belangen dan alleen het ‘eigenbelang’ van de onderneming. In aanvulling daarop zou de wetgever bedrijven moeten voorschrijven een bestaansgrond of purpose in hun statuten op te nemen: dit helpt bij de focus van de bedrijfsstrategie en stimuleert de inzet voor maatschappelijke waarde. Daarnaast is het hoog tijd dat de overheid een aparte rechtsvorm introduceert voor sociale ondernemingen die maatschappelijk verantwoord ondernemen tot hun bestaansgrond maken: de maatschappelijke BV.

Om maatschappelijk ondernemen van de grond te krijgen, is het cruciaal om de sociale en ecologische kosten en baten van bedrijven goed in kaart te brengen. Daarvoor is gestandaardiseerde verslaglegging van dit soort niet-financiële informatie nodig. De verantwoordelijkheid voor deze standaardisering zouden wij willen neerleggen bij een ‘Agentschap Externe Effecten’. Deze verslaglegging kan vervolgens dienen als basis voor beprijzing en belasting. En als we een systeem hebben om maatschappelijke impact van bedrijven te meten, kunnen we daar ook consequenties aan verbinden. In een ‘corporate social audit’ kan deze informatie worden gebruikt om een openbare ranglijst te maken: afhankelijk van hun score krijgen bedrijven die goed presteren een financiële beloning en bedrijven die slecht presteren een financiële sanctie. Op die manier ontstaat serieuze competitie om maatschappelijke waardecreatie.

Belanghebbenden moeten zelf ook meer ruimte voor inspraak krijgen. Dat begint bij de werknemers: wat ons betreft krijgen zij meer zeggenschap over belangrijke bedrijfsbeslissingen, zoals fusies, overnames, reorganisaties, de besteding van de winst en de benoeming van de helft van de raad van commissarissen. De ondernemingsraad kunnen we zo uitbreiden tot een ‘werknemersvergadering’, die naast de aandeelhoudersvergadering een belangrijke stem in het bedrijf is. Andere belanghebbenden, zoals omwonenden, leveranciers, gebruikers of milieuorganisaties krijgen een stem in een ‘maatschappelijke raad’, die grote bedrijven adviseert over hun beleid.

Willen we echt op de troepen vooruitlopen, dan moeten we kijken naar nieuwe bedrijfsmodellen met andere eigendomsverhoudingen. Zo zijn de werknemers in een werknemerscoöperatie ook aandeelhouder, wat ze een grote zeggenschap over de onderneming geeft. Een andere vorm is het steward owned-bedrijf, waarbij de aandelen worden ondergebracht in een aparte stichting die waakt over de missie van de onderneming. Patagonia is een bekend voorbeeld, maar dit bedrijfstype floreert ook in Denemarken. Onderzoek laat zien dat beide bedrijfsmodellen qua economische prestaties niet onderdoen voor de BV en beter scoren op sociale en ecologische waarden.

Zoals nu overal wordt geïnvesteerd in commerciële startups, kan de overheid ook investeren in deze nieuwe duurzame en democratische bedrijfsmodellen. Hiervoor kunnen we leren uit het buitenland: in New York City, Barcelona en verschillende steden in het VK werkt de overheid actief aan een coöperatieve economie. De overheid zou maatschappelijk verantwoord ondernemen in ieder geval moeten stimuleren via bewustere inkoop en beter aanbestedings- en grondbeleid, of via deelnemingen in bedrijven. Een motiveringsplicht waarbij overheden zich moeten verantwoorden als ze niet maatschappelijk verantwoord inkopen, zou een eerste stap zijn.