Boekrecensie Waardenloze politiek

Voor de liefhebbers, schreef één van onze collega’s in de groepschat van de Mr. Hans van Mierlo Stichting met daarbij een foto van Waardenloze politiek: Hoe de Nederlandse politiek de kunst van het conflict verloor van Tom van der Meer. Nou, liefhebbers bleken er te zijn. In no-time stond onze collega in de lokale boekhandel. Vol trots vertelde hij dat hij de eerste was die het boek daar kocht. De collega’s bleken wel in de rij te staan, zelfs nog toen we maar liefst drie exemplaren van het boek hadden verzameld. Aan enthousiasme geen gebrek – maar was dit ook terecht?
 
In Waardenloze politiek (2024) pleit hoogleraar politicologie Tom van der Meer voor een herwaardering van politiek conflict op inhoud en waarden. Hij bekritiseert het politieke midden omdat het de afgelopen decennia inhoudelijk politiek conflict heeft vermeden. Politieke partijen in het midden zijn daardoor richtingloos en inwisselbaar geworden. Van der Meer pleit ervoor dat middenpartijen kleur bekennen, verschillen omarmen en waardengedreven conflict aangaan om de regie terug te krijgen – want de sleutel om de crisis van de middenpartijen het hoofd te bieden, ligt vooral bij deze partijen zelf.
 
Wat behelst die crisis van de middenpartijen? ‘CDA, PvdA en VVD, de drie traditionele regeringspartijen die in 1986 samen maar liefst 133 van de 150 zetels hadden bezet, hadden in 2023 nog maar 55 zetels over’, constateert Van der Meer. Ja, de PVV profiteerde van een campagne waarin met dank aan de VVD het thema migratie centraal stond. Maar middenpartijen verloren in 2021 al het vertrouwen van kiezers na de stagnerende formatie en de reeks aan onopgeloste schandalen en crises. Bovendien heeft Nederland al sinds 2012 alleen brede midden coalities gekend, waardoor politiek conflict zich is gaan uitspelen tussen de partijen in het centrum van de macht en de uitdagers op de flanken.
 
Nog verder traceert Van der Meer de wortels van de crisis die de middenpartijen in zijn analyse vooral zelf veroorzaakten: vanaf de jaren tachtig gingen de traditionele partijen vooral op jacht naar een zo breed mogelijke groep kiezers in het politieke midden. Dat deden ze zo goed, ‘dat kiezers tegenwoordig minder goed in staat zijn om heldere verschillen te zien tussen politieke partijen’.
 
Het begrip ‘conflict’ staat centraal in de analyse van Van der Meer. Hij onderscheidt drie lagen van politiek conflict. Het meest basale conflict draait om ‘poppetjes’ en leiderschap, en is gericht op de persoon. Dit conflict is inhoudsloos en vandaag de dag te ver doorgeschoten in Nederland. De tweede laag van conflict draait om inhoudelijke politieke vragen, waarbij partijen steeds minder uitgesproken durven te zijn uit angst om kiezers te verliezen. Door geen expliciet standpunt in te nemen hopen middenpartijen aantrekkelijk te blijven voor zoveel mogelijk kiezers. Met deze houding hebben middenpartijen zichzelf in de voet geschoten: ze hebben zichzelf inwisselbaar gemaakt en daarmee ruimte gemaakt voor de opkomst van partijen op de flanken. Want de kiezer die opzoek is naar een inhoudelijk alternatief voor het huidige beleid, vindt dit alleen nog daar.
 
De derde laag, die van waardenstrijd, is volgens Van der Meer essentieel om de controle over politieke conflicten terug te krijgen. Over het algemeen blijft deze laag onder de oppervlakte. Hier draait het om de fundamentele, dominante tegenstellingen in de politiek. Om verschillende ideologieën en wereldbeelden, zoals dat van de christen-democraten, de liberalen en de ecologische bewegingen. Het probleem zit hem er niet enkel in dat waarden niet naar voren komen in de twee andere lagen van conflict. Nee, het probleem zit dieper. Veel politici en leden van de partij weten niet meer wat hun waarden zijn. Hiermee raakt het midden de controle kwijt over het dominante, onderliggende conflict in de politiek.
 
In dit boek laat Van der Meer overtuigend zien dat de crisis van de middenpartijen geen toeval is, maar het resultaat is van patronen. Van der Meer gebruikt duidelijke, begrijpelijke taal en geeft voldoende context, waardoor veel lezers zijn verhaal zullen kunnen volgen. Ook kijkt hij verder dan de symptomen: hij is echt op zoek naar de kern van het probleem. Dat wordt onder meer duidelijk uit hoe hij de tijd neemt voor ieder onderwerp en eindeloos veel voorbeelden gebruikt. Misschien zelfs iets te veel; naar onze smaak staat het verhaal met wat te veel herhaling op papier.
 
Daarbij is Van der Meer weloverwogen. Zo stelt hij: ‘journalistiek en politiek houden elkaar vast in een cultuur die zij samen vormgeven. Dat betekent dat de proactieve journalist niet de schuld heeft, noch de mediabewuste politicus’. Terecht constateert hij ook dat stembusakkoorden kiezers weer duidelijke alternatieven kunnen bieden, maar ook dat deze moeilijk tot stand kunnen komen in een landschap waarin drie politieke blokken – links, rechts en radicaal-rechts – bestaan. Concreet advies ontbreekt daarbij soms. ‘Het midden is aan zet’ en ‘alleen vanuit een politiek van waarden zijn middenpartijen niet inwisselbaar maar onderscheidend. Alleen door politiek conflict te voeren als een waardenstrijd kunnen zij de regie herpakken.’
 
We zullen het dan ook opnemen als opdracht aan ons als wetenschappelijk bureau om invulling te geven aan de waardenstrijd. Als het aan ons ligt, vraagt dat voor D66 niet alleen om een herwaardering van de ideologische wortels in het vrijzinnige democratische en sociaal-liberale denken, maar ook om nieuwe en betere wortels in de maatschappij. Het is een thema dat onder de oppervlakte ligt in Van der Meer’s verder uitstekende, complete en urgente analyse – want hoe is het zo gekomen dat politieke partijen hun ideologische veren überhaupt konden afschudden? Een deel van het antwoord zal liggen in verbroken verbinding tussen activistische groepen in de maatschappij en middenpartijen, zo ongeveer vanaf de jaren tachtig.  
 
Waardenloze politiek is een aanrader voor iedereen die zich afvraagt waar het nou precies is misgegaan in de Nederlandse politiek – en is het een goed beginpunt voor iedereen die waarden weer voorop wil zetten in de politiek. Het boek is een must voor elke politicus van een middenpartij. Dus of ons enthousiasme terecht was? Ja, zonder twijfel!