Vrijheid en solidariteit

Lees hier het pdf van dit artikel. Door Wouter Koolmees Waarom is de ene mens solidair met de andere? Het schijnt dat dolfijnen zieke of gewonde soortgenoten naar de oppervlakte helpen om adem te halen. Zou solidariteit evolutionair voordelig zijn? Een groep is sterker dan de optelsom van individuen, dus solidair gedrag wordt misschien wel beloond. Hoewel mensen van nature solidair zijn binnen de eigen groep, is onze solidariteit met de komst van de verzorgingsstaat een nieuwe fase ingegaan. Meer en meer is de solidariteit tussen mensen geformaliseerd; afdwongen via wetten en regels. Anno 2013 wordt meer dan de helft van het belastinggeld besteed aan sociale zekerheid en gezondheidszorg. Maar voor hoe lang nog? Liberalen én sociaal-liberalen zijn voorvechters van individuele vrijheid. Maar de relatie tussen solidariteit en vrijheid is ambigue. Aan de ene kant kan solidariteit een voorwaarde zijn voor de ontplooiingskansen van het individu. Denk bijvoorbeeld aan iemand met een chronische ziekte, die zonder steun van de overheid in de moderne samenleving moeilijk deel kan nemen aan het maatschappelijke leven. Zonder solidariteit van de medemens krijgt dit individu onvoldoende de kans om iets van zijn of haar leven te maken. Het recht om zelf te kiezen over de inrichting van je leven verdwijnt dan snel. Maar aan de andere kant belemmert afgedwongen solidariteit de individuele vrijheid van anderen. Belasting beperkt de zeggenschap van mensen over het eigen salaris. Daarnaast ontneemt de afgedwongen solidariteit van de verzorgingsstaat mensen ook de ruimte om zelf te kiezen hoe zijn hun solidariteit naar hun medemens vorm geven. Kortom, de mate van solidariteit is geen binaire keuze (wel of niet). Het gaat om de balans tussen mensen helpen zich te ontplooien en de vrijheid van het individu om zelf keuzes te maken. Iedereen die in deze economische crisis het nieuws volgt, ziet hoe de politiek worstelt met dit dilemma. Of het nu gaat over de zorg (hoe solidair moeten mensen met een gezonde levensstijl zijn met mensen met een ongezonde levensstijl?), generatieconflicten (waarom moeten arme jongeren solidair zijn met vermogende ouderen?) of ontwikkelingssamenwerking (waarom zorgen we beter voor een kind dat in Nederland is geboren dan voor een kind uit Afrika?). Overal komt de lastige afweging tussen solidariteit en vrijheid terug. Mijn meest pregnante voorbeeld is de (verplichte) solidariteit in pensioenen: keuzevrijheid tussen pensioenfondsen is verboden, omdat geen enkele jongere zal kiezen voor een pensioenfonds met een tekort. Hier keert de wal steeds vaker het schip. Want meer en meer jongeren kiezen ervoor om zich te onttrekken aan de opgelegde solidariteit, bijvoorbeeld door als zzp’ers aan de slag te gaan. Met als gevolg dat het oude systeem in de toekomst niet kan overleven. De balans tussen solidariteit en vrijheid is hier in de loop der tijd veranderd. Het gevaar is dat de balans tussen solidariteit en vrijheid niet alleen verandert, maar zelfs ontwricht raakt. Immers, minder vrijheid voor meer solidariteit, of minder solidariteit voor meer vrijheid, is goed te rechtvaardigen. Maar niemand is blij als onze lasten gelijk blijven of zelfs stijgen, maar het niveau van onze voorzieningen structureel verschraalt. Om deze ontwrichting te voorkomen, moeten we vooruitkijken en anticiperen op de uitdagingen van de komende twintig jaar. Grondig nadenken over nieuwe balansen tussen solidariteit en vrijheid, tijdig hervormen en een heldere keuze maken over wat onze verzorgingsstaat van de toekomst wel en niet moet doen. Meer ruimte voor vrijwillige solidariteit, voor ‘mensen onderling’ is daarbij een richting die we niet moeten vergeten. Solidariteit blijft namelijk onderdeel van de menselijke natuur. Met of zonder verzorgingsstaat.   Wouter Koolmees is Tweede Kamerlid voor D66.   Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen. – – Dit artikel verscheen in idee nr. 2 2013: Samenredzaamheid: nieuwe vormen van solidariteit, en is te vinden bij de onderwerpen sociale zekerheid en solidariteit.