Postbus 66 – Eerlijk delen, een illusie?

Lees hier het pdf van dit artikel. Beloon prestatie en deel de welvaart. Zo luidt een van de zogeheten richtingwijzers van D66[1]. Dit klinkt sympathiek, maar is een illusie in ons huidige economische en politieke stelsel. Daarom is er behoefte aan nieuwe ideeën over een rechtvaardige verdeling, meent Erikwim During. Door Erikwim During De verdeling van inkomen en welvaart staat weer volop in de maatschappelijke en politieke schijnwerpers. Met bijdragen van Paus Franciscus, Barack Obama, het World Economic Forum, de Occupy-beweging, de Tea Party en met het recente boek Capital in the twenty-first century van Thomas Piketty (2014). Het gevoel dat er niet eerlijk wordt gedeeld, leeft al langer onder brede lagen van de bevolking. Meestal zonder goed begrip van de economische oorzaken. In dit artikel schets ik hoe de principes van zelforganisatie en rente-op-rente in onze huidige economie ervoor zorgen dat eerlijk delen en loon naar prestatie zo vaak een illusie is. En dat daarom klassiek-liberale ideeën over meer marktwerking, en meer en beter onderwijs niet voldoende zijn om te komen tot eerlijk delen. Beloon prestatie De beste verpleegkundige verdient ongeveer evenveel als ieder ander in de verpleging. Zo niet Cristiano Ronaldo. Die verdient een veelvoud van de modale profvoetballer. Kofi Annan, de Bill Gates van het openbaar bestuur, verdiende US$ 227.253 en had geen optiepakket of aandelen in de wereldeconomie. Tingue Klapwijk, leraar van het jaar 2013 in het basisonderwijs, kreeg voor haar prestatie geen sponsorcontract of aandelen in haar school. Een excellente prestatie in de ene sector van de economie leidt tot een lintje en een schouderklop, in de andere tot ondenkbare rijkdom. Een matig presterende bankmanager vindt dat hij recht heeft op zijn eindejaarsbonus van een ton, terwijl de leraar van het jaar tevreden is met een de bos bloemen en een tekening van de kinderen. Beloning wordt in eerste instantie bepaald door de keuze van je vak en daarna door de passie of het talent waarmee je bent geboren. Hoe komt dat? Deze verschillen in beloning zijn geen toeval maar zijn grotendeels het gevolg van de dynamiek van zelforganisatie in onze markteconomie. Zelforganisatie[2] is de wetenschappelijke benaming voor het mechanisme dat ervoor zorgt dat ‘als vanzelf’ orde ontstaat in complexe dynamische systemen. Adam Smith noemde dit ook wel de 'onzichtbare hand'. Die onzichtbare hand zorgt ervoor dat kleine boeren in alle landen relatief arm zijn en artsen juist rijk. Dat ambtenaren en leraren overal in de wereld ongeveer op dezelfde gematigde manier worden beloond. En dat sommige muzikanten hits scoren maar de meeste er weinig mee verdienen. Nassim Taleb (2007) legt in zijn boek The Black Swan uit hoe deze zelforganisatie verschillend uitwerkt. Hij vergelijkt twee denkbeeldige werelden: Mediocristan en Extremistan. In Mediocristan volgen verschijnselen de normale verdeling. We vinden daar mensen met een vast salaris: leraren, artsen, verpleegkundigen. In Mediocristan zijn inkomensverschillen niet heel groot, de best betaalde leraar verdient niet veel meer dan de gemiddelde leraar. In Extremistan volgen verschijnselen een Paretoverdeling of ‘power-law’ in het Engels. Hier vinden we de inkomens van sporters, muzikanten, uitvinders, zelfstandige app-ontwikkelaars, investeerders en ondernemers. Hier zijn verschillen in beloning extreem, de best betaalde voetballer verdient een veelvoud van de gemiddelde voetballer. Het voert te ver om in het bestek van dit artikel diepgravend in te gaan op de oorzaken van deze verschillen in Mediocristan en Extremistan, maar zijn analyse laat zien dat beloning door twee zaken wordt bepaald. Eerst door de keuze van de sector waarin je gaat werken, en je positie in die sector. En vervolgens door hoe jouw specifieke prestatie binnen die sector wordt beloond. Ongelijk vermogen Ongelijke verdeling van rijkdom ontstaat door de bovengenoemde verschillen in inkomen, maar minstens zo belangrijk is het principe van rente-op-rente, of in het Engels compound interest. Einstein zei: ‘Compound interest (is) the eighth wonder of the world. He who understands it, earns it ... he who doesn't ... pays it.’ De meeste mensen kennen het principe van rente-op-rente van hun spaarrekening: je ontvangt rente over het bedrag op je spaarrekening en als je niks doet ontvang je het jaar erna ook rente op die rente. Bij de huidige lage spaarrente is dit effect op een spaarrekening bijna niet te zien. Onderstaande grafiek laat zien dat het rente-op-effect bij 20% rendement echter al heel groot is. Slechts weinigen beseffen dat de rijkdom van Bill Gates, Steve Jobs of de familie Heineken ook gebaseerd is op hetzelfde principe. Hun rijkdom ontstaat door het rente-op-rente effect op de aandelen in hun onderneming. De meeste werkende mensen in onze samenleving hebben nauwelijks toegang tot deze superkracht in de economie. Sterker, zij betalen deels de rekening via rente op leningen en door gedeeltelijke 'onteigening' van het rente-op-rente effect in hun prestaties door werkgevers. De werknemer die een nieuw product bedenkt of een nieuwe markt aanboort krijgt hiervoor eenmalig salaris. De werkgever krijgt jaar na jaar de extra winst die is ontstaan. Delen van welvaart Beloon prestatie is dus een illusie in ons huidige economische systeem. Deel de welvaart ook? Ja, zegt Piketty (2014) in zijn nieuwe, en met veel data onderbouwde boek. Sinds 1980 weer in toenemende mate. Zoals Piketty laat zien is de verdeling van bezit sterk bepaald door historie, onder andere door erfrecht. Wetgeving bepaalt in belangrijke mate wat van wie is en daarmee hoe welvaart in eerste instantie wordt verdeeld en in het verleden is verdeeld. Zo hoort de uitvinding van een werknemer toe aan de aandeelhouder, het copyright van een boek aan de schrijver, het patent op de wetenschappelijke doorbraak van de promovendus aan de universiteit, en de winst op de verkoop van een stuk gemeentegrond niet aan de burgemeester persoonlijk. Traditioneel wordt belastingheffing mede gebruikt om verschillen in inkomen en vermogen deels te nivelleren. Ook Piketty grijpt naar dit middel bij zijn voorstellen om verschillen in inkomen en vermogen niet uit de hand te laten lopen. Maar in de wereld van Extremistan en rente-op-rente is belasting vrij machteloos. Een voorbeeld uit Extremistan: hoe belast je het inkomen van een topartiest als Lady Gaga zodat haar inkomen meer in verhouding komt met dat van even hardwerkende en talentvolle artiesten die heel veel minder verdienen? Een voorbeeld van rente-op-rente: hoe belast je het vermogen van de familie Heineken zodat het weer wat op het vermogen van iemand in de bediening in de horeca gaat lijken? Piketty tracht dit op te lossen met hele hoge belastingtarieven. Zelfs hele hoge tarieven lossen het vraagstuk van Extremistan echter niet echt op en ook leert de historie dat extreem hoge belastingtarieven praktisch niet uitvoerbaar zijn. Traditionele belastingheffing is vooral geschikt in situaties waar de verschillen niet heel groot zijn, dus vooral in Mediocristan. Liberaal antwoord Hoe zouden we met deze scheve inkomensverdelingen om kunnen gaan? Het klassiek-liberale antwoord komt van Milton Friedman in zijn boek Capitalism and Freedom uit 1962 (2002). Dat wil zeggen het klassiek-liberale idee dat de beste resultaten ontstaan als individuen zoveel mogelijk vrijheid krijgen, vooral ook economische vrijheid. Ook de bijdrage door diverse auteurs aan een debat over de D66-richtingwijzer beloon prestatie en deel de welvaart in het Idee-themanummer van april 2008 ademt deze sfeer. Het beschrijft een samenleving die zich kenmerkt door een vrij strikte scheiding tussen privaat en publiek, een kleine overheid en vrije marktwerking. De hiermee gepaard gaande welvaartsverschillen zijn hierbij in principe goed en waar ze te groot worden moet gelijkheid (van kansen) vooral komen van onderwijs en betere marktwerking. Deze klassieke invulling van het liberale idee lost in mijn ogen niet voldoende op. Meer onderwijs zorgt niet dat het inkomen van de muziekdocent op de basisschool meer in verhouding komt met dat van de hip-hop ster. Meer vrije marktwerking in de postbezorging leidt niet tot hogere inkomsten voor postbezorgers, wel tot hogere bonussen voor topmanagers en investeerders. Dat is ook waar de D66-richtingwijzer wringt, met name de slotzin (zie bijgevoegd kader): ‘voor mensen die zich niet kunnen redden, dragen we een gezamenlijke verantwoordelijkheid’. Die slotzin is meelevend naar de mensen die zichzelf niet kunnen redden; tegelijk suggereert de richtingwijzer als geheel dat de rest is overgelaten aan hun eigen verdiensten. Dat zou fundamenteel onjuist zijn, want met het ontwerp van de spelregels in onze maatschappij dragen we een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor iedereen. Conclusie De cruciale vraag is hoe we bouwen aan een systeem dat meer recht doet aan werkelijke prestaties en dat welvaart eerlijker verdeelt. Er is behoefte aan ideeën over hoe we de grote effecten van zelforganisatie en rente-op-rente op de verdeling van welvaart zo vorm kunnen geven dat welvaartsverschillen niet uit de hand lopen. Een antwoord aan de hardwerkende mensen die goed opgeleid zijn, prima presteren en zien dat ze vaak een te klein en soms een te groot stuk van de taart ontvangen. Die zien dat de inmiddels roemruchte 1%, een veel te groot stuk van de taart ontvangt. Dat gaat niet lukken met alleen meer marktwerking en onderwijs, hoe waardevol die instrumenten ook zijn. Het zal in ieder geval ook moeten gaan over het veranderen van eigendomswetten en corrigeren van (historisch gegroeide) eigendomsverschillen. De grote uitdaging is een nieuw perspectief te bieden op de lange weg naar loon naar prestatie en verdeling van welvaart. Voor iedereen.   Erikwim During is zelfstandig denker, schrijver en ondernemer. Hij is afgestudeerd in natuurkunde, bedrijfskunde en business valuation.   Referenties Friedman, Milton (2002). Capitalism and freedom. Chicago: The University of Chicago Press. Piketty, T. (2014). Capital in the twenty-first century. Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press Taleb, N. (2007). The Black Swan. Penguin Books.   Noten 1 Zie het D66-Verkiezingsprogramma voor de Tweede Kamer van 2006, 2010 en 2012. De Van Mierlo Stichting werkt momenteel aan een essay over deze richtingwijzer ‘beloon prestatie en deel de welvaart’. Erikwim During draagt met dit artikel bij aan de discussie binnen D66 over dit thema. 2 Zelforganisatie is oorspronkelijk een begrip uit de chaostheorie met zeer succesvolle toepassingen in natuurkunde, chemie en biologie. Het is door onder meer Nobelprijswinnaar Paul Krugman toegepast in de economie.   Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen. - - Dit artikel verscheen in idee nr. 3 2014: Meerderheid, minderheid, en is te vinden bij het onderwerp ongelijkheid.