Piketty has brought the subject of inequality back to the centre of political debate. Rutger Claassen connects the position of liberals towards inequality to their concept of freedom, and argues that, in the end, appreciating both the concept of positive freedom as well as that of negative freedom is necessary. That liberals will, as a consequence, keep struggling with not only the concept of freedom, but also with the idea of inequality, is not, however, all that bad.
By Rutger Claassen
Recent debates about Piketty’s book Capital in the 21st Century have brought an old question to renewed prominence: what to think about economic inequalities? (I use the term to capture both inequalities in income and in wealth). Are they a moral problem? And if they are, should the state redistribute income and/or wealth? In this brief essay, my main question is: how does liberalism answer these questions? Does liberalism consider economic inequalities to be a problem? I will argue here that the correct answer to that question is: yes and no.
The issue of economic inequalities unavoidably divides liberals in two camps. Some liberals consider inequality problematic, while others do not. In the history of political thought, the first have been called ‘modern liberals,’ ‘welfare liberals’, or ‘social liberals’ while the latter have been called ‘classical liberals’ or ‘free-market liberals’. The schism within liberalism is fundamental and cannot be resolved. It will probably always remain a dividing line. The only thing that I can do is first, show the position of these two camps and second, diagnose why they hold these positions, or what the underlying cause of the divergence is. There is a long history of both camps reproaching the other for not being ‘really liberals’ at all, but merely socialists (for the welfare liberals) or conservatives (for the free-market liberals) in disguise (Levy 2003). In my opinion this is wrong: both camps have ideals of individual freedom at the core of their thought, albeit different ones.[1]
Free-market liberals tend to equate justice with market-based outcomes. Any income generated through market transactions is well deserved and should remain with its owner. The only legitimate reason for taxing income and wealth is to generate revenues to pay for essential services: government, policing and courts, military defense and some other services. Such taxes should be proportional (flat tax) rather than progressive. The underlying ideal for these liberals is negative freedom: the freedom to go about one’s business without being hindered by others.[2] The main task of the essential government services just mentioned is to make this possible, i.e. to ensure that citizens do not hinder each other in their daily business. In this framework, governments set up markets and enforce property rights but this is their only interference in economic life. Their only concern is to ensure a market game between free participants, who are equal in the sense that they all have the same rights to participate. As we all know, market transactions generate inequalities. Some are more productive, lucky or smart than others and generate more income and start to amass wealth. For free-market liberals, that is all part of the game.
Welfare liberals, on the other hand, hold that market transactions are not always fair, and that the inequalities generated on the market should therefore sometimes be redistributed by the state. This underlies efforts to make taxation progressive and to enlarge the scope of the state and provide welfare services (education, health care, social housing, social security benefits), and to spend more on these services for those who succeed less well in economic life on their own. Why are unequal market outcomes sometimes unjust, according to welfare liberals? A host of reasons is given (Scanlon 2003), but I think the core reason is this: a game between unequal participants is not a fair game. Merely formal equality between citizens is not enough. To be fair, market competition should be between individuals who are more or less equally autonomous. This idea of autonomy, or positive freedom is a more demanding notion of freedom. Positively free individuals should not just be unhindered by others; they also have the capacities to make use of this unhindered existence. Education trains our mental faculties and health care cures our physical and mental capacities when these are struck by diseases. By helping citizens with these services, governments make sure that some citizens do not have an unfair head start over others in the market place, but that they all have an equal opportunity to win the competition. The welfare state is born.
These positions are caricatures. They represent opposite poles on a spectrum from left to right. In reality, we find mixed positions; there are many shades of grey. Nonetheless, it is important to see what causes the fundamental opposition behind this spectrum, which is the two very different notions of freedom: negative and positive. This can also be expressed in terms of choice and responsibility (Dworkin 2000). Of course free-market liberals understand that some people have more capacities to be successful in the market place than others. Economic inequalities are caused by natural inequalities (talents, genes) and social inequalities (social environment, upbringing, the neighborhood we live in). No two people will ever be exactly equal in terms of natural and social endowments. However, for free-market liberals, these inequalities are no reason for compensation. Individuals are themselves responsible for their own position in life. Welfare liberals, by contrast, tend to see these natural and social inequalities as factors that are beyond the reach of people’s own choices. They cannot be held responsible for these factors, and therefore there is a social responsibility to level the playing field. If some have bad luck in life, born in the wrong place with the wrong capacities, then others should help them.
Other prominent arguments about inequality are best seen, I think, in connection to this fundamental divide. For example, using some species of trickledown economics, free-market liberals have often argued that inequalities are beneficial for everyone. They stimulate the economy by giving entrepreneurs the incentive to create wealth that will eventually lead to jobs and income for even the poorest members of society.[3] Such an argument can and has been disputed empirically: does all wealth creation really trickle down? But it has also been criticized normatively. Even if wealth did trickle down, does this make all individuals in society autonomous? A key problem for welfare liberals has been that at some point large inequalities may prevent citizens from engaging with each other on an equal basis. Rich people would then start to feel superior to poorer people, dominate key positions in business, the media and even politics and thus one-sidedly dictate important polities and the future direction of social and economic development. Autonomy is self-government, and overly large inequalities would undermine the possibilities for effective self-government at the lower end of the income distribution and put the least well off in positions of structural dependence.
The same fundamental divide provides the deep structure of disputes about inherited wealth, which have been reinvigorated since Piketty has predicted that such wealth will again become more important in the 21st century (Piketty 2014). Free-market liberals tend to emphasize the negative freedom of the giver (the parent). Assuming that he or she has earned the money in legitimate ways, she should have the freedom to consume it herself or to donate it to whoever she wants, including her children. Welfare liberals tend to emphasize the positive freedom of the receiver (the children). Let us assume that the wealth in generation X is divided very unequally but that this has happened through legitimate earning activities. Even so, a welfare liberal will argue that the same unequal distribution should not be transferred to generation Y. Members of the latter generation should all have an equal opportunity to lead an autonomous life, and this requires that none of them should receive unearned favours at the start of the game of life.
As is hopefully clear by now, the two liberal positions represent opposite sides of the same coin: free-market liberals cherish individuals freely exercising whatever talents and capacities they happen to have, while welfare-liberals emphasize the development of individual capacities for free action (autonomy). Restricting the exercise of freedom (of some) is painful for a (any!) liberal, but – for welfare liberals – these restrictions are a legitimate sacrifice insofar as this is necessary to give truly equal opportunities to all. One could compare this to redistributive measures from the Champions League’s top clubs to the smaller clubs, to ensure that all have at least some chance to be successful in the competition (something that does not happen in the Champions League but does happen in American football). A competition in which the winners can be identified before the game has even started is not a competition in the true sense of the word.
Portraying the exercise and the development of freedom as two sides of the same liberal coin is a reconciliatory metaphor. The exact details of such a program of compromise between welfare and free-market liberals remain to be worked out: exactly how much restriction on the exercise of freedom is legitimate in order to create equal opportunities? Liberals will continue to debate these borderlines, and in doing so some will be more strongly drawn to the free market side of the coin and others to the welfare liberal side. But in contrast to the customary reproaches that I mentioned earlier (about both positions not being really liberal, from the perspective of the other side), I would say that a position that completely neglects one of two sides is not a truly liberal position. To understand the ideal of freedom in its full significance means seeing the value of today’s freedom in the market place, as well as seeing the dangers for tomorrow’s freedom that market-generated inequalities will entail. This makes liberalism a doctrine with an inevitable internal tension – but living with such tensions may not be a bad thing after all.
Rutger Claassen is an associate professor of Ethics & Political Philosophy, Utrecht University.
Dit artikel verscheen in Idee nr. 6 2014: A Divided World.
Notes
[1] A longer version of this can be found in (Claassen 2011, 39–53). For excellent accounts of the split between the two camps in the academic literature, see (Arnold 2009; Freeman 2011; Tomasi 2012).
[2] For the distinction between negative and positive freedom, see (Berlin 2002).
[3] This kind of justification for inequality was approved by (Rawls 1999) in his famous „difference principle“, although he remained agnostic about the empirical correctness of trickel down economics. For a vehement criticism of Rawls on this point, see (Cohen 2008).
Bibliography
Arnold, N. S. (2009). Imposing Values. An Essay on Liberalism and Regulation. Oxford: Oxford University Press.
Berlin, I. (2002). Liberty. Oxford: Oxford University Press.
Claassen, R. (2011). Het Huis van de Vrijheid. Amsterdam: Ambo.
Cohen, G.A. (2008). Rescuing Justice & Equality. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
Dworkin, R. (2000). Sovereign Virtue. The Theory and Practice of Equality. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
Freeman, S. (2011). “Capitalism in the Classical and High Liberal Traditions.” Social Philosophy & Policy 28 (2): 19–55.
Levy, J. (2003). “Liberalism’s Divide, After Socialism and Before.” Social Philosophy & Policy 20 (1): 278–97.
Piketty, T. (2014). Capital in the Twenty-First Century. Cambridge, MA: Belknap Press.
Rawls, J. (1999). A Theory of Justice. revised. Oxford: Oxford University Press.
Scanlon, T. (2003). “The Diversity of Objections to Inequality.” In The Difficulty of Tolerance, 202–18. Cambridge: Cambridge University Press.
Tomasi, J. (2012). Free Market Fairness. Princeton: Princeton University Press.The discussion on inequality touches an open nerve in the Netherlands. Usually, liberals are not the strongest advocates of a more equal society, as to a certain degree inequality is part of their meritocratic principles. The wealth inequality that Piketty has put on the agenda, however, should worry liberals also.
By Mark Sanders
Inequality is hot. Piketty visited the Netherlands on his world tour and all policy makers, left and right, came to see him. To fight him, to put him on a pedestal or just to see a real live star. And although Piketty admitted to not having studied the Netherlands, all pundits on social and traditional media rushed in to claim that inequality in the Netherlands is not as bad as it is perhaps elsewhere. The theme apparently does touch an open nerve, also among liberals. And, as I will argue below, rightly so.
The reason is not that inequality is (getting) out of control in the Netherlands. It is far more fundamental. Liberals cannot uphold their view of man and society and therefore their political program unless they can believe that we live in a meritocracy, where reward is justified by effort. Under liberalism the individual is free to pursue the good life, but it is society that defines and rewards success. And individual freedom also comes with taking responsibility for failure. And that is only just if both success and failure are at least largely determined by effort. A liberal accepts good and bad luck, but only to an extent. Rewards for pedigree, social position or inherited power do not fit the liberal worldview. In fact, feudal society, where societal status and position were determined from birth, was the very breeding ground for liberalism to emerge as a political force. Fighting the injustice of class society was the common thread in the liberal project ever since Enlightenment and the French Revolution. And it continues to be to this day.
It is exactly the premise of meritocracy that Piketty questions with his analysis of inequality. He shows that in neoliberal market capitalism there is no natural tendency for wealth and income distributions to be or to remain just in the sense that reward reflects effort. In other words, the natural state of capitalism is one in which wealth concentrates in the hands of ever fewer people, without their effort or merit justifying such concentration. The latter tends to happen when the returns on capital (R) exceed the growth rate of the economy (G), leading to Piketty’s instant classic: R > G. Under that condition, the income share of capital will rise and the wealth distribution will eventually become so skewed that social stability cannot be maintained.
This sort of inequality presents a problem particularly for liberals. Not so long ago, at the Utrecht School of Economics ‘Day of Inequality’, political philosopher Rutger Claassen presented a table in which he distinguished between inequality of outcomes and that of starting positions. He then argued that political currents and parties could be distinguished by the extent that they accept inequality in those dimensions. Neoliberals accept all inequality as natural, unavoidable and (therefore) just. This includes genetic predisposition, social and psychological background and extends all the way to the (resulting) unequal outcomes, such as high bonuses in the financial sector and rentier incomes. Liberals, however, in principle try to level out the luck-based inequality in starting positions. This is certainly the case for a social-liberal party as D66 with its emphasis on education, radical democracy and equality before the law. People who cannot succeed in life due to bad luck are not held responsible and are entitled to support in the minds of social liberals. One should not be punished for bad luck. In that same spirit, however, a social liberal cannot abide high rewards for good luck without merit.
The problem for a social liberal can be related directly to the D66 guiding principles (the so-called ‘richtingwijzers’). From “Trusting in the strength of people” it is clear that social-liberals expect something of people. They are encouraged to take the initiative and actively pursue the good life. “Share wealth and reward achievement” clearly expresses the balance to be struck between creating a safety net against bad luck and rewarding merit, not luck. Finally, history has shown that the goal to “Achieve social harmony and sustainability” is undermined by fortunes that are accumulated or obtained through anything other than personal effort and merit. For social liberals, it is personal merit that justifies income and wealth above a set social minimum.
This quid pro quo principle of justice is not only strongly embedded in liberal philosophy, but is also a core part of the Dutch social contract. For socialists and social democrats the concept of income out of pure possession of the means of production, that is, without labor, has always been problematic. Christian democrats uphold the biblical “by the sweat on thy brow shalt thou eat bread” (Genesis 6:13). And even on the right, in the VVD or beyond, there are not many who would seriously want to justify the inherited fortunes of Paris Hilton or the Disney heirs as justified by their personal merit. Thus, income and wealth inequality are not a problem for liberals per se. But large, inherited fortunes that sustain themselves and even grow over generations, cutting the link between effort, merit and reward, should be.
And it is those fortunes and their tendency to grow over time that Piketty has in mind when he focuses on the top 1%. And by simply comparing the returns and growth rates of US university endowments, he shows that large fortunes remain large and outgrow the small ones. Again the argument is intuitive. Large fortunes have a larger return because percentagewise less needs to be spent on portfolio management and because the owners cannot consume enough of the return to limit growth. You can easily spend a 3% return on a 1 million euro asset base. Spending a 5% return on a 10 billion euro asset base is a lot more work. This implies that large fortunes, once established by whatever means, tend to grow faster than small ones and wealth distribution will become more skewed even among the wealthy. Piketty revives the old wisdom that money attracts more money.
And this mechanism also works in the Netherlands. It is hardly a coincidence that the Dutch magazine Quote published its new list of the most wealthy 500 Dutch nationals and showed that on average their fortunes grew by 5-6% annually over the last few years. That is, in the aftermath of the biggest recession since the 1930s, Dutch large fortunes grew at a rate more than double that of the economy as a whole. R > G. And in addition 5-6% is a lot more than the return on the wealth of the average middle-class hero. The price increase of my house, the interest on my savings account and the return on my investment policy with Avéro don’t even begin to come close.
So when fortune and merit are no longer aligned, that presents a problem for liberals. Yet liberals are hesitant to intervene. There are both pragmatic and ideological reasons for this. In the terminology of Governing Governance (VMS 2012) efficiency and justice are both in play. Inequality in income and wealth is efficient because it motivates people to use their talents for their own and society’s benefit. Even if the distribution of such talent is unequal by the luck of the draw, not rewarding the use of talent ultimately keeps everybody equally poor. But this inequality in outcomes is also considered just, as social liberals feel that effort and merit should be rewarded. Even behind Rawls’ veil of ignorance, a social liberal would organize society such that, above some minimum standard of living, individual achievements are rewarded, also financially.[1]
To the left of the political spectrum political parties tolerate less and less inequality, also in outcomes. On the premise that even individual achievement is often, if not always, ultimately caused by luck, they have a meritocratic point. After all, the good fortune to have been born in the Netherlands, a well-organized society, enjoying peace, excellent education and infrastructure etc. etc., implies much of what we typically consider individual achievement is in fact not so individual after all. To turn things a bit into a caricature, for neoliberals all luck is individual achievement whereas for socialists all individual achievement is luck. Social liberals should differentiate, for pragmatic and ideological reasons.
But although liberals find individual achievement to be a justification for income and wealth inequality, this is not the case for the achievements of parents or ancestors. And it is to prevent such unjustified propagation of wealth that piketty proposes a wealth tax on fortunes above the amount that a person can amass in a lifetime of hard work. His wealth tax is aimed at the rentier who receives a big income from investments only and still has enough to increase the fortune for his or her heirs. A successful entrepreneur can enjoy the good life as far as many of us are concerned, even giving away his or her fortune in any way he or she sees fit. But when we take the perspective of the receiving generation, inheritance creates inequality in starting positions that should discomfort a true liberal.
This, I believe, is the true importance of Piketty’s work. He warns us that there are no natural mechanisms in modern capitalism to reverse wealth concentration over generations. And that this may well violate our meritocractic principles as it did in the Belle Epoche. Piketty’s warning is well timed. A tax reform is due in the Netherlands and this issue is too important to leave to neoclassicals and socialists.
Mark Sanders is assistant professor at the Utrecht University School of Economics. His research topics include entrepreneurship, innovation and sustainable growth. He is also a speaker on social -liberalism for the Van Mierlo Foundation.
Dit artikel verscheen in Idee nr. 6 2014: A Divided World.
Notes
[1] Note that Rawls himself drew a different conclusion and argued a rational human being would apply the maximin principle, maximizing the standard of living of the least well off. This goes to show that behind the veil of ignorance we forget what our position in society is, but not that we are liberals.
De internationale houding van de Mr. Hans van Mierlo Stichting is onlosmakelijk verbonden met het sociaal-liberale gedachtegoed. Het gaat om zoveel meer dan alleen het domein van de international betrekkingen. Het gaan om lotsverbondenheid en wederkerigheid. Het belang van een open houding ten opzichte van anderen en de wereld staat centraal.
De Mr. Hans van Mierlo Stichting, het wetenschappelijk bureau van D66, gaat in dit essay in op de achtergronden bij de richtingwijzer Denk en handel internationaal. Waar is onze open houding op gebaseerd? Hoe breng je zoiets in de praktijk? En op wat voor manier kunnen we onze idealen het beste in een international context tot stand brengen? Want het streven naar vrijheid houdt voor ons niet op bij de landsgrenzen.
U kunt hier deze publicatie als PDF downloaden.
U kunt deze publicatie in de webshop bestellen.
De richtingswijzers Vertrouw op de eigen kracht van mensen, Streef naar een duurzame en harmonieuze samenleving, Koester de grondrechten en gedeelde waarden en Beloon prestatie en deel de welvaart zijn ook uitgewerkt in essays.
Met de decentralisatie die in 2015 van start gaat in het vooruitzicht, neemt de aandacht voor de lokale bestuurslagen toe. De decentralisatie, waarmee het takenpakket van de gemeenten wordt uitgebreid, roept veel vragen op. Hebben de gemeenten voldoende slagkracht? Leidt de decentralisatie tot meer regionale samenwerking, of op de lange termijn zelfs tot opschaling? En hoe verhoudt de slagkracht zich tot de legitimiteit van de bestuurslaag? Dit zijn vragen die gelden voor de –gepercipieerde – machtsverschuivingen van nationaal naar regionaal niveau, maar ook van nationaal naar Europees niveau.
Onduidelijkheid op het gebied van samenwerking en over de rol van maatschappelijke actoren en burgers wekken spanningen op. Ook is er een gebrekkig idee over de subsidiariteit. Tegenover de slagkracht die wordt gevraagd van gemeenten en Europa staat een democratische legitimiteit van de verschillende bestuurslagen die steeds verder onder druk komt te staan.
In deze Idee over “Lokaal aan de macht” onder meer een bijdrage van Ivo Thonon en Klaartje Peters over lokale macht. Is deze in de lift of in de knel? Daarnaast ook een beschouwing van Gert Oostindie over decentralisatie overzee. Hoe gaan de bijzondere gemeenten zoals Bonaire om met de veranderingen op het gebied van lokaal bestuur? Verder vertelt Jieskje Hollander over de gevolgen van de decentralisaties voor de toekomst van de Nederlandse democratie. Idee-columnist en Tweede Kamerlid Kees Verhoeven schrijft in zijn column ‘Democratiseer de decentralisatie’ over het belang van democratie bij de aankomende decentralisaties.
Losse nummers van Idee zijn te koop via Magzine.nu. Mocht u een abonnement op Idee overwegen, dan sturen we u graag een proefnummer toe. Stuur een mail naar: [email protected].
Een sociaal-liberale visie op een toekomstbestendige langdurige zorg in Nederland
Goede zorg is van zeer grote waarde in onze samenleving. De langdurige zorg en ondersteuning in Nederland zijn echter verworden tot een uitdijend stelsel van rechten en regels. Deze bureaucratisering belemmert maatwerk tussen zorgvrager en de professional. Bovendien is het zorgstelsel ongebreideld gegroeid en is het organisatorisch en financieel onhoudbaar geworden.
Om de zorg toekomstbestendig te maken, is een omslag nodig. D66 streeft naar een zorgstelsel dat uitgaat van de eigen kracht van mensen en de verbondenheid tussen mensen onderling. Dan kan zorg op maat worden geboden, met meer aandacht voor de zorgvrager, meer ruimte voor de zorgverlener en tegen lagere kosten.
U kunt hier deze publicatie als PDF downloaden.
U kunt deze publicatie in onze webshop bestellen.
“Een rechtvaardige wereldorde moet een continue ambitie zijn, ongeacht de omstandigheden van welke tijd dan ook. Maar het is duidelijk dat het in onze tijd een bijzonder urgente noodzaak is.” In de Marchantlezing 2014 pleit Dr. Abiodun Williams voor een nieuwe rechtvaardige wereldorde, waarin naast staatssoevereiniteit ook de soevereiniteit van individuen een belangrijke rol speelt. Zo’n wereldorde stelt niet de stabiliteit van staten centraal, maar de veiligheid van de mensen die in die staten wonen.
In een volle Rode Hoed verzorgde Dr. Abiodun Williams op 13 november 2014 de Marchantlezing, op uitnodiging van de Mr. Hans van Mierlo Stichting. Lees hier zijn volledige tekst. Williams, president van The Hague Institute for Global Justice, is ervan overtuigd dat orde en rechtvaardigheid onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. Het een kan niet zonder het ander. Zonder orde staat de wereld bol van conflicten, zonder rechtvaardigheid is vrede maar van korte duur, en alleen voor een handjevol bevoorrechte mensen.
Drie pilaren
Ondanks de sterk gegroeide internationale en niet-statelijke samenwerking in de afgelopen decennia, weet Williams dat de wereldorde begint bij staten. Maar het mag hier niet eindigen. “Een waarlijk rechtvaardige wereldorde moet gebaseerd zijn op zelfbeschikking, niet alleen voor staten, maar belangrijker nog, voor hun burgers. Een rechtvaardige wereldorde gaat uit van het imperatief van de menselijke waardigheid.” Volgens Williams rust een rechtvaardige wereldorde op drie pilaren: vrede, vertegenwoordiging en kansen. Individuen moeten gevrijwaard zijn van oorlog en conflict, hun belangen – individueel en collectief – moeten op een rechtvaardige manier vertegenwoordigd worden, en individuen moeten kansen krijgen om zich duurzaam te ontwikkelen.
Norm entrepreneurs
Williams ziet een belangrijke rol voor de Verenigde Naties. De Veiligheidsraad is verantwoordelijk voor internationale vrede en veiligheid. In de Algemene Vergadering zijn alle staten vertegenwoordigd. En de VN-organisaties stimuleren ontwikkelingskansen voor individuen en gemeenschappen, via programma’s voor mensenrechten, gendergelijkheid en duurzame ontwikkeling. Maar de VN is aan hervormingen toe, en zal desondanks altijd een imperfecte organisatie blijven, meent Williams. De wereld heeft daarom inspirerende leiders nodig, die als norm entrepreneurs nieuwe waarden en normen introduceren in de internationale politiek, zoals de Responsibility to Protect. En Williams ziet een belangrijke rol weggelegd voor denktanks, die tegelijkertijd ook ‘doetanks’ moeten zijn. Zij vormen het normatieve kader waarbinnen staten en internationale organisaties opereren.
Geloofwaardige leiders met zelfvertrouwen
D66-Europarlementariër Marietje Schaake pleit in haar reactie voor een value based approach in de internationale politiek. Uitgedragen door inspirerende en geloofwaardige leiders die pal staan voor de universele rechten van het individu. Zoals de Noorse oud-premier Stoltenberg, die na de terreurdaden van Breivik opriep tot juist meer democratie, openheid en participatie. Schaake wijst op de veranderende verhouding tussen de staat en het individu, mede door de technologische vooruitgang en het internet, en de groei van horizontale netwerken wereldwijd, bijvoorbeeld tussen consumenten en bedrijven. Juist nu hebben we daarom de mogelijkheid – en misschien wel de plicht – om met veel zelfvertrouwen collectief achter onze universele waarden te gaan staan.
Realiteit en praktijk
De aanwezigen in de zaal spiegelen de ambities van Williams en Schaake aan de realiteit. Hoe verhouden hun idealen zich tot de machtspolitiek en onvrijheden die recent op het internationale toneel de boventoon lijken te voeren? Zijn mensenrechten niet ook cultureel bepaald? En wil ieder individu eigenlijk wel actief deelnemen, vertegenwoordigd worden en meedenken over bestuur en ordening? Het zijn grote kwesties, waarover we het debat zullen blijven voeren. Om deze grote kwesties wat kleiner te maken, van het toneel van de internationale politiek naar het leven van alledag, presenteerde de Mr. Hans van Mierlo Stichting het essay ‘Denk en handel internationaal’. Net als Dr. Williams, benadrukt dit essay dat we een onderscheid moeten maken tussen de soevereiniteit van staten en die van het individu. Ook geeft het essay antwoord op vragen als: wat is internationaal denken? Hoe handel je daarnaar? En wat betekent internationaal denken en handelen voor mij als individu? Want, zoals Williams zijn lezing eindigde: “Een wereld gebaseerd op rechtvaardigheid is een nobel streven: onze taak is het om het realiteit te maken.”
Geïnteresseerd in het essay Denk en handel internationaal? Klik hier voor een link naar de webshop.
Mark Snijder – freelancer en redactielid Idee Marchant Lecture by Dr. Abiodun Williams to the Hans van Mierlo Stichting
Amsterdam, 13 November 2014
Introduction
Good evening, Ladies and Gentlemen, and thank you for that warm welcome.
It is a special honor for me to be with you tonight, and to deliver the 2014 Marchant Lecture.
I would like to thank the Hans van Mierlo Stichting for their kind invitation to me to address you tonight, and – of course – to thank you all for coming in such great numbers.
It is especially heartening to see so many young people in the audience. Given that progress towards fostering peace and justice is rarely linear, the task of preventing deadly conflict and building sustainable peace is one that falls anew to each generation. It is therefore of critical importance that those of us engaged in the spheres of international politics and diplomacy engage with young people as often as possible.
I am delighted that Marietje Schaake will offer remarks in response to my lecture tonight. Marietje joined us at The Hague Institute for Global Justice just a few weeks ago to discuss Europe’s role in the world. She is one of the Netherlands’ most dynamic voices on international affairs, and I look forward eagerly to hearing what she has to say tonight.
Ladies and Gentlemen, it is often said that contemporary politics is too much concerned with crisis management and short-term pressures, and too little with the need for new ideas that can make a lasting difference.
To my mind, if our politics is enveloped by such clouds of cynicism, the existence of the Hans van Mierlo Stichting is a beacon of light which pierces the gloom. The Foundation continues to breathe the bold, enterprising spirit of reform, driven by ideas as well as idealism, which motivated Hans van Mierlo when he founded D66. And that this lecture is named after one of the towering figures of twentieth-century progressive liberalism, Henri Marchant, reminds us not only of his commitment to education but also of the need for constant and radical renewal of the democratic process.
Order with Justice
The topic on which I will speak tonight requires a level of boldness with which both Marchant and van Mierlo would be familiar.
It requires boldness because the topic of “order with justice” is a grand one, and when applied to no less a question than “the challenge for the world”, you will see that its grandeur is matched only by its topicality.
So I would like to begin by explaining why I have set myself such an ambitious task.
First, I believe that the notion of international order underpinned by international justice is one wholly consistent with the philosophy of D66. Yours has always been an internationalist party, and your conferences have been marked by some of the most sophisticated debates on equity in global affairs, as well as on the particular contribution to it that the Netherlands can make.
Second, while a just international order ought to be a consistent aspiration, detached from the circumstances of any one age, it is clear that order with justice is an especially urgent imperative in our own times. Whether we consider the continuing civil war in Syria, the annexation of Ukrainian territory by Russia, the recent resurgence of the Israeli-Palestinian conflict or the ongoing and often under-reported conflicts in central Africa, even the most cursory glance at the news headlines reveals a striking lack of order and justice in the world today.
So my topic has resonance both for this Foundation and for contemporary international politics. It is also at the core of my own personal ethic. This is the third factor which accounts for my boldness in advancing such an ambitious agenda tonight.
Working in the varied worlds of academia, the United Nations and think tanks, I have spent my entire life trying to figure out how to make the noble aspiration of a just international order a reality. And it is with this perspective – that of a scholar-practitioner – that I will speak tonight.
An Inextricable Link
What, then, is the relationship between order and justice? Are they indivisible concepts at the heart of successful societies? Perhaps contrary aims, pursued in parallel but intrinsically in tension? Or are they merely the elusive concepts of the rhetorician, coupled together as any two abstract nouns might be?
It seems to me that order and justice are indeed linked together. In the kind of societies we wish to see flourish, and in a world at peace, giving all its peoples the chance of a decent life, order and justice would be two sides of the same coin.
In fact, I would go so far as to say that international order is not possible without justice.
But it is equally true that, without order, justice will never be secure.
In short, a concern for international order must include a concern for justice, and vice versa.
A Conceptual Understanding of Order and Justice
I stress the interconnectedness of order and justice in the kind of world that we want to live in, because it is readily apparent that there have been, throughout history, attempts to instill order with little concern for justice, or at least without making justice accessible to all enabling it to serve the interests of all.
Too often, order and justice have been in opposition, rather than exercised in tandem.
The revolt of oppressed peoples yearning for justice against an order imposed by usurping authorities is at the very heart of many countries’ founding narratives. Here in the Netherlands, for instance, your national story tells of the Dutch people’s struggle for justice against an unjust order arbitrarily imposed by foreign rulers.
Another example is that of my own country, the United States, whose founding documents proclaimed the right of the governed to cast off an unjust government which did not serve their interests.
“Governments,” according to the Declaration of Independence “are instituted amongst Men, deriving their just powers from the consent of the governed. That whenever any Form of Government becomes destructive of these ends, it is the Right of the People to alter or to abolish it, and to institute a new Government, laying its foundation on such principles and organizing its powers in such form, as to them shall seem most likely to effect their Safety and Happiness.”
As both the Dutch and the Americans had learnt, colonial powers – like other forms of authority with similar aims – frequently appeal to a higher purpose of order to legitimize their rule.
Throughout history, however, such claims have generally proved antithetical to the realization of justice for those over whom colonial powers held sway. The “just powers” which America’s Founding Fathers declared a sine qua non of legitimate government have over the past century been increasingly understood as inescapably linked to national self-determination.
A just international order begins, then, with the independence of peoples.
Equally, while only anarchists question the need for some kind of order to protect people against the chaos of conflict, most of us now agree that this must not be the order promised, throughout history, by autocrats.
Dictatorships, past and present, have exploited disorder to consolidate their power, and used the fear of disorder to justify their rule. But when authority is exercised solely to preserve order – invoked for its own sake, and not as a means to an end – it is almost invariably exercised in an arbitrary way, and can even take the form of totalitarian terror. The history of this continent in the twentieth century provides all too many eloquent examples.
The scholarship and practice of the past few decades have helped us to understand that secure states do not necessarily equate to secure peoples. The notion of “human security”, which suggests that poverty and inequity are the enemies of secure communities just as much as inter-state violence, has made it harder for governments to justify internal repression by invoking the need to guard against external threats.
It was Kofi Annan who spoke of “two concepts of sovereignty” – state sovereignty and individual sovereignty. This radical notion, worthy of the reforming heritage of van Mierlo and Marchant, is the cornerstone of the pursuit of a new order which guards against conflict, but in so doing puts the security of the world’s peoples – and not just the states in which they live – front and center.
If a just international order begins with states, then, it cannot end there; rather a truly just order must be founded on self-determination not only for states, but more importantly for their citizens.
Order, I would argue, is principally a means to facilitate justice. Order alone is too often the aspiration of the tyrant. And a just order recognizes the imperative of human dignity, and directs the resources of authority towards its pursuit.
International Order and Justice
I have talked so far about the relationship between order and justice within the confines of a given community, most often understood as the nation-state. But when we are faced with collective action problems such as climate change, illicit financial flows and pandemic health emergencies – challenges that Kofi Annan used to call “problems without passports” – it becomes clear that the need for justice is not limited to the existence of 193 justly governed states, but extends also to a more effective international order, similarly informed by principles of justice.
In the search for better global governance, the domestic analogy is helpful. Just as there have always been those who justify arbitrary rule under the banner of order within states, so there have been initiatives to reduce chaos and disorder internationally through initiatives which have shown little concern for the rights and aspirations of individuals, or indeed of smaller states.
Next year, we mark the two hundredth anniversary of the most famous of such efforts, the Concert of Europe. The Concert was, at its core, an early attempt at international organization driven by a preoccupation with order. In reaction to the revolutionary convulsions which had emanated from France, and which Napoleon had brought in tow with his conquering armies, the powers of the Concert attempted to restore predictability to international relations.
The Concert, while exhibiting nascent European interest in collective security and external intervention to uphold its guiding principles, differed critically from today’s international organizations precisely because of its single-minded focus on order. It was, as the historian of global governance Mark Mazower has written, imbued with “a deeply conservative sense of mission. Based on respect for kings and hierarchy, it prioritized order over equality, stability over justice.”
What relevance does a long defunct arrangement such as the Concert of Europe have for our modern understanding of international politics? Considerable relevance, I would suggest.
As Henry Kissinger, who dedicated his doctoral thesis to the Concert, appreciated, this particular form of international order represented both an attempt to innovate in international affairs and – of no less interest to Kissinger – a clear attempt to bind an outlying state to the rules of the international game. For Metternich and Castlereagh, the target was, France. For Kissinger, Soviet Russia. And as geopolitical power shifts dramatically in the opening decades of the twenty-first century, attempts to bind rising states to the preferred international order of established powers are becoming an increasingly central feature of global affairs.
The Concert is a kind of prototype of such efforts, which replicate internationally the attempt to instill domestic order without justice.
This domestic analogy is, as I have said, of a certain use in conceptualizing the challenge we face, but the task of fostering a just international order is significantly more complex.
Although the issues which concern our everyday lives are increasingly international in nature, we still operate in a world of nation-states. And though there are mechanisms for those states to cooperate to deal with common challenges and even – in the case of Europe – to pool their power, the prospect of effective global governance still remains a distant one.
Political scientists tend to see the international sphere as one characterized by anarchy. Without a sovereign, there is little chance of order. And without order, as I have argued, there is no chance of justice.
And this conceptual understanding of an anarchic world seems echoed in practice by devastating conflicts, failure to make tangible progress on international climate change negotiations, and our inability to agree common standards to harness the power of the digital era, while leaving the global economy at the mercy of recurrent shocks.
How then do we bring about the just international order, which alone can deal with these seemingly intractable global challenges and deliver both peace and prosperity to the world’s people?
I believe that even in a world of nation-states, and even within an international political system that eschews the Leviathan of world government, more effective cooperation is possible. The contrast between that incipient international organization, the Concert of Europe, and today’s universal multilateral body, the United Nations, is telling. Whereas, the Concert sought to preserve the security of its Member States, including by reacting harshly to expressions of national self-determination, the UN has the aim not only to “save succeeding generations from the scourge of war”, but also to “reaffirm faith in fundamental human rights” and to “establish conditions under which justice… and international law can be maintained”.
In committing the new world organization to promote development (then called “social progress and better standards of life in larger freedom”) and fundamental human rights, as well as peace, the UN Charter demonstrated how far international relations had developed in the century since the Concert fell apart. The League of Nations established at the end of the First World War was an important attempt “to achieve international peace and security” and “to promote international cooperation” which were its two main functions. These functions were expected to be complementary, though the former was viewed as the more pressing.
Inspired by this progress, and by what we have achieved in the nearly 70 years since the Charter was promulgated, I do believe that a just international order is possible. What is critical, however, is the marriage of the two concepts which inform my remarks to you this evening. Without order, our world will continue to suffer from deadly conflict, with devastating effects for both lives and livelihoods; without justice, peace will be short-lived, and the gains of development will be felt only by some of the world’s people – often only by those in whose hands power has long been concentrated, and perhaps not for long even by them, since such skewed and acquisitive development will not be sustainable.
A just international order is the lodestar by which we should set our collective course. It is to the conditions of such an order that I now turn.
Conditions of a Just International Order
There are, it seems to me, three essential criteria which must be met.
First, there must be peace, based on respect for the liberties and aspirations of all the world’s peoples. As I have already argued, the designs for world order which are not so based, whether dreamt up by ideologues or hammered out at the conference tables of cynical statesmen, will lack both legitimacy and longevity.
With that essential caveat accepted, it nevertheless remains central to the pursuit of a just international order that peace, in its narrowest sense, must obtain. By its narrowest sense, I mean the absence of violence, or the threat of 7
violence, for in conflict, nothing else is possible: no development, no rule of law, no hope of realizing the potential inherent in every human being.
But, as I have said, there must be more than peace, there must be the opportunity for the just representation of individual and collective interests. At the local and domestic level, this can mean participation in civic affairs through representative democracy, though no single model should be held up as the standard which all countries ought to replicate.
At the international level, representation means the ability of all states to participate in international decision-making processes, for their voices to be heard, and for disputes to be managed predictably and equitably, under the guidance of a consistent rule of law. It is for this reason that the development of international justice, including the expanding role of two international institutions which call this country home – the ICJ and the ICC – is so important.
And finally, more than the mere absence of violence and the chance for all peoples to air their grievances and assert their interests, a just international order requires the creation of genuine opportunities for the development of states, communities and individuals, bringing with it the prospect of equitable and sustainable development. Societies exhibiting this kind of “positive peace”, in which the rule of law ensures equal access to resources and checks the risk of corruption, are those most likely to flourish, and to maintain peace with their neighbors as well as within their borders.
These three conditions: peace, representation and opportunity are informed by the principles of equality, whether of sovereign states or of individuals, and of liberty. These pillars of a just international order turn old notions of order on their head by demonstrating that order flows from freedom, rather than requiring its curtailment. It is a vision which should be at the heart of contemporary international affairs, just as it is at the heart of the agenda of this Foundation.
The Role of the UN and the Need for Better Global Governance
It will not surprise you to hear that, as both an advocate and a former employee of the United Nations, I believe that that Organization has a critical role to play in promoting a just international order – a role that is multifaceted, and incorporates all aspects of the three conditions of just order which I have discussed.
It is the UN, through the Security Council, that has the primary responsibility for maintaining international peace and security, and in so doing, preventing the eruption of deadly conflict which undermines both order and justice.
It is the UN that provides all states with a representative forum, and through its institutional machinery, can ensure that their interests are taken into account. 8
And it is the UN which provides normative leadership, advancing aims such as human rights, gender equality and sustainable development, through the work of its agencies, funds and programs, the policies agreed by its members, and the public pronouncements of its leaders.
But in order to be able to play that unique role, the UN is in serious need of reform.
The Security Council – which represents the political realities of 1945 – fails the test of representation on which a just international order depends. That is gradually eroding its legitimacy, and thereby limiting its effectiveness in fulfilling its mandate to maintain international peace and security.
But we must be honest with ourselves, and admit that, even if reformed, the UN will still have its limits, and will remain an imperfect institution. There are sound reasons for this. As the great American statesman, Ralph Bunche, remarked when accepting the Nobel Peace Prize, “the United Nations itself is but a cross section of the world’s peoples. It reflects, therefore, the typical fears, suspicions, and prejudices which bedevil human relations throughout the world.”
These limits were acknowledged even by one of the Organization’s foremost leaders, Dag Hammarskjöld, who famously remarked that the body had been created “not to lead us to heaven but to save us from hell.” Hammarskjöld, however, combined a realistic humility about the UN’s purposes with bold and visionary leadership, thereby maximizing the Organization’s potential where it did have a special role to play. His tenure as Secretary-General should remind us that realism about the UN’s deficiencies does not entail fatalism about the opportunities it presents.
We should also remember that the UN has proved, time and again, that with inspired leaders who are willing to act as “norm entrepreneurs”, both within the Secretariat and among Member States, path-breaking change is indeed possible.
I think of the emerging norm of the Responsibility to Protect, which derives from the understanding that peoples are sovereign, rather than states, and that violations of the most fundamental human rights demand a response – if not from their own governments, then from the international community. This understanding is an essential component of a just international order.
The Responsibility to Protect has developed from the recognition that, in several instances – especially in Rwanda and Bosnia – the UN manifestly failed in its duty to protect civilians. Other innovations, including more robust peacekeeping mandates, a greater emphasis on protection of civilians and a more effective international human rights architecture, stem from the same approach, which Hammarskjöld modelled and which Kofi Annan inherited: reflection on the UN’s deficiencies; acknowledgement of the limits of its influence, and bold leadership where action is indeed possible. 9
The reforms which the United Nations requires today will, I believe, depend on wider recognition of the conditions of a just international order. Kofi Annan’s understanding of order with justice provides encouragement for those who believe both that the inherent dignity of the individual should guide world affairs, and that international institutions offer a path for its realization.
His own landmark report, In Larger Freedom, underscored this belief. In it, he wrote that: “The protection and promotion of the universal values of the rule of law, human rights and democracy are ends in themselves. They are also essential for a world of justice, opportunity and stability. No security agenda and no drive for development will be successful unless they are based on the sure foundation of respect for human dignity.”
In other words, order, according to Annan, is founded on justice.
The Role of Think Tanks
Before closing, given the shared mission of the Hans van Mierlo Foundation and my own organization, The Hague Institute for Global Justice, I would like to offer some brief thoughts about how think tanks – which should also be “do tanks” – can contribute to a just international order.
Think tanks play an important role in shaping the normative environment in which states and international organizations act. Sometimes they make recommendations which are transferred instantly into policy. More often, the ideas that they propound through policy-relevant research have a gradual and incremental impact on the thinking of international actors.
One instructive example of this role is the work of the Carnegie Commission on Preventing Deadly Conflict, whose path-breaking work in the 1990s informed, to a large extent, the thinking of the United Nations and several key Member States.
Although the extent to which UN bodies such as the Security Council or Peacebuilding Commission should have a preventive mandate remains contentious, the importance of conflict prevention is now recognized by most relevant actors, as is shown in its integration into the work of peacekeeping missions, development activities and efforts to strengthen human rights and the rule of law in fragile states. After all, it is only by preventing deadly conflict that we can truly “save succeeding generations from the scourge of war”.
Think tanks such as the van Mierlo Foundation and Hague Institute also do vital work through convening experts, sharing knowledge and thereby influencing practice. This can take the form of highlighting cutting-edge research through advocacy, or training practitioners to improve the implementation of policies.
Conclusion
By concluding with this emphasis on the contribution that think tanks can make to the development of a just international order, I hope to remind you that we all 10
have a role to play in bringing about the kind of world we want to live in. As Gandhi said, “Be the change that you wish to see in the world.”
The establishment of order with justice is not only the preserve of diplomats and politicians. It is also the task of economists, lawyers, community activists, businesspeople and, perhaps most importantly, educators – for it is, as I have said, young people who must continue this essential work in the decades to come.
Ladies and Gentlemen, although the challenges that the world faces today are serious, and although there will always be those attracted by an order which concentrates power in the hands of the few, not the many, I find myself optimistic about the possibility of a just order for our world.
Optimistic, because of what has been achieved by the pioneers of justice, both within states and on the international stage.
Optimistic, because of the commitment and engagement of those gathered here tonight, and many people like us around the world.
Optimistic, in short, because the tools for a just international order are at our disposal. What is required is merely the will to put them to work.
If we make it our common endeavor, order with justice can be the hallmark of international life in the decades to come. Right now, it is a noble aspiration: our task is to make it a reality.
Thank you very much.
‘Un liberalisme triste’
Het liberalisme van Bertrand de Jouvenel is een sceptisch liberalisme, waar de overtuiging aan ten grondslag ligt dat je niet boude stellingen moet poneren maar beter de juiste vragen kunt stellen.
Dit artikel is verschenen in de idee nr. 5 2014.
Door Daniël Boomsma
De meest fascinerende denkers laten zich maar moeilijk indelen in de klassieke politieke stromingen. Het zijn denkers die een ode brengen aan de complexiteit van mens en politiek. Ze weigeren ondubbelzinnig te kiezen, ervan overtuigd dat dat niets beslecht, en in het ergste geval leidt tot valse trots, kortzichtigheid of ideologische intolerantie. Ze zoeken instinctief het (wankele) midden op en zijn bereid te leven met vragen en twijfels, zonder de drang te voelen deze weg te willen redeneren. Vaak zijn het gevoelige liberalen met een zwak voor politieke subtiliteit en sound judgement. De Franse politieke filosoof en econoom Bertrand de Jouvenel was zo’n denker. Een sceptische en gematigde liberaal, die zich, net als zijn inspirators Benjamin Constant en Alexis de Tocqueville, eerder geroepen voelde om de politiek te analyseren dan om meeslepende theorieën te formuleren. Jouvenel’s filosofie is vooral een pleidooi voor behoedzaamheid en aarzeling. Hij bewonderde niet voor niets de Britse stijl van politiek voeren, die in zo’n sterk contrast stond met de vaak ongeduldige politiek in Frankrijk.
Gepacificeerd kosmopolitisme
Edouard Bertrand de Jouvenel des Ursins werd geboren in 1903 in Parijs, waar hij later aan de Sorbonne rechten en wiskunde studeerde. Hij was de zoon van Henri de Jouvenel, een invloedrijk journalist en liberaal staatsman in het Franse parlement. Zijn moeder Sarah Boas leidde een bekende Parijse salon, die werd aangedaan door tal van bekende (en minder bekende) politici en denkers. Beide ouders waren opgegroeid in het Europa van de Belle Epoque, een periode van ongekend optimisme en materiële en culturele welvaart.
Maar de jonge Bertrand groeide in een heel ander continent op. De Eerste Wereldoorlog markeerde het einde van het optimisme dat een groot deel van de negentiende eeuw had gekenmerkt. Mensen verloren hun vertrouwen in vooruitgang. De Jouvenel’s memoir Un Voyageur dans le siècle dat hij in 1979, drie jaar voor zijn dood, publiceerde, is in dit licht een waardevol tijdsdocument. Het beschrijft precies de omslag van optimisme naar pessimisme en de gelatenheid die zijn generatie (geboren tussen 1899 en 1907) na de Eerste Wereldoorlog doormaakte. De jeugdige Jouvenel – en ook Raymond Aron, met wie hij goed bevriend was – droomde eerst nog van een nieuwe wereldorde van gepacificeerd kosmopolitisme, vrijheid en welvaart.
Maar het liep anders. Ook voor Jouvenel. In 1936 leek hij zelfs al zijn overtuigingen overboord te gooien toen hij lid werd van de fascistische, anti-democratische Parti Populaire Francais (PPF), en bevriend raakte met de prominente nazi Otto Abetz. Net als voor veel andere intellectuelen bleek de verleiding van de extreem rechtse flank te groot. Na het uitbreken van de oorlog distantieerde Jouvenel zich echter in elk opzicht van de fascisten en nazi’s, en nam hij zelfs deel aan het verzet in Frankrijk. Dat verzet brachten hem en zijn gezin zodanig in gevaar dat hij in 1943 besloot naar Zwitserland te vluchtten, waar hij in het Franstalige kanton Neuchâtel ging wonen.
Groeiende macht
In Neuchâtel begon Jouvenel’s intellectuele carrière pas echt. In 1945 schreef hij er zijn eerste grote werk: Du Pouvoir, Histoire naturelle de sa croissance, dat enkele jaren later werd vertaald als On Power: the natural history of its growth. Het boek verhandelt en bekritiseert de groei van staatsmacht (of “totalitaire democratie”), en stelt op de titelpagina de centrale vraag in de vorm van een citaat van de Romeinse dichter Juvenalis: “Wie waakt er over de wachters?” Oftewel, hoe controleer je de macht? En hoe kan de moderne neiging om macht te centraliseren worden tegengegaan?
De Jouvenel betoogt dat staatsmacht sinds de 12de eeuw is gegroeid, zich heeft geconcentreerd, en een steeds steviger greep op de levens van mensen heeft gekregen. Het eerste hoofdstuk – The Minotaur presented – bevat een aantal voorbeelden, waaronder de langzame groei van legers. Karel de IVe, keizer van het Heilig Roomse Rijk, had in de 14de eeuw zo’n 25,000 manschappen tot zijn beschikking. Louis XVI van Frankrijk had vier eeuwen later een leger van 180,000 man.
Tijdens de Napoleontische oorlogen vochten zo’n drie miljoen soldaten in Europa. Een eeuw later namen er tien keer zoveel mannen deel aan de Eerste Wereldoorlog. Die groei was vooral het gevolg van de dienstplicht, een welkom middel voor machthebbers om hun macht uit te breiden. Nu doet het voorbeeld van de diensplicht wellicht weinig relevant aan, maar het is voor Jouvenel illustratief voor de aard van macht. De legers werden uitgebreid niet uit noodzaak, maar omdat het kón. De les? Macht creëert de omstandigheden voor haar eigen uitbreiding, ongeacht de goede bedoelingen van politici.
Wil van het volk
De democratisering van West-Europa en het einde van de absolute monarchieën in de 18de en 19de eeuw, betekende volgens Jouvenel niet dat de aard van macht wezenlijk veranderde. Deze kreeg in de democratie alleen een ander gezicht, in de vorm van volkssoevereiniteit en de volkswil. Het principe van volkssoevereiniteit zag Jouvenel als een belangrijke oorzaak voor de opkomst van totalitaire regimes in de 20ste eeuw en de uitbreiding van de staatsmacht in meer algemene zin. Het betekende dat machtshebbers onder het mom van de wil van het volk, of het algemeen belang, hun macht konden uitbreiden en centraliseren. Het ging immers om de ‘belangen’ van het volk, en een centraal gezag kon die belangen het meest efficiënt behartigen.
Jouvenel contrasteerde het idee van de volkswil uit de moderne democratie met de feodale middeleeuwen. In onze populaire cultuur dienen de middeleeuwen vaak om iets archaïsch – ‘middeleeuws’ – of barbaars te noemen. Maar de periode is niet zo duister als we denken, suggereert Jouvenel. We kunnen er zelfs van leren. De middeleeuwer stond bijna van nature wantrouwend tegenover elke vorm van gecentraliseerde macht. Hij boog alleen naar de macht die zich lokaal legitimeerde, dat wil zeggen die op kleine schaal bijdroeg aan het welzijn van de gemeenschap. Een abstract idee van het volk, dat aan de basis van elk modern nationalisme staat, sprak niet tot zijn verbeelding. Jouvenel kon zich in deze gedachte vinden. Sterker, hij koesterde er een bijna nostalgische sympathie voor. Toch pleitte hij niet voor een terugkeer naar die middeleeuwse geest. Hij wist dat die geest alleen nog gecultiveerd kon worden in een historisch licht, en pretendeerde niet dat de oude orde in ere hersteld zou kunnen worden.
Maar het voorbeeld van de feodaliteit bleef voor Jouvenel waardevol. Het vormde een spiegel voor de mens van nu. In tegenstelling tot de middeleeuwse politieke orde, heeft de moderne democratische staat de neiging om (lokale) sociale verbanden van mensen onderling te miskennen, of langzaam en vaak onbedoeld kapot te maken. Het is een echo van Tocqueville: centralisering van macht – absolute soevereiniteit – leidt tot de ‘atomisering van de samenleving’. Dat heeft tot gevolg dat de enige bestaande relatie die tussen soeverein (of grondwet) en volk is. Lokale sociale autoriteiten – van kerk tot vissersvereniging – zullen zich hiernaar moeten schikken.
Gedeelde opvatting van het goede
De waarschuwing voor de concentratie van macht berust op een, aan de moderne liberale democratie inherent spanningsveld – die tussen staat en samenleving. En het benoemen van spanningsvelden, het stellen van vraagtekens bij de moderne tijd, dat was precies Jouvenel’s doel. Door zijn belangrijke werken loopt de geest van Tocqueville: licht wantrouwend tegenover de toekomst, de degelijkheid en menselijkheid van de moderne democratie erkennen, maar haar desalniettemin aan een kruisverhoor onderwerpen.
In Sovereignty: An Inquiry into the Political Good (1957), benoemt Jouvenel een tweede spanningsveld dat de moderne democratie eigen is. Deze heeft betrekking op de open, dynamische samenleving en the common good. Jouvenel schrijft dat de omvangrijke, dynamische en open samenleving van de moderne tijd op gespannen voet staat met het idee van een gedeelde opvattingen van het goede. Vervolgens stelt hij zich de vraag: wat is nog de betekenis en waarde van the common good in zo’n dynamische en snel veranderende samenleving? Is het überhaupt mogelijk of wénselijk om er overeenstemming over te vinden?
Aanvoerder
Jouvenel denkt dat geen samenleving het zich kan veroorloven om niet over een gedeelde opvatting van het goede na te denken. Maar die opvatting over het goede moet aansluiting vinden bij een dynamische en open samenleving. Die samenleving is immers realiteit. “Primitieve nostalgie” heeft geen zin, al erkent Jouvenel dat de moderne (stads)mens altijd zal blijven zoeken naar de kleinschaligheid en geborgenheid van de traditionele gemeenschap. Die nostalgie in onze cultuur heeft zijn wortels in het idee dat een gedeelde opvatting over het goede, en daarmee een gevoel van inclusiviteit en geborgenheid, alleen kan bestaan in een kleine gemeenschap, die wordt gekarakteriseerd door kleinschaligheid, homogeniteit van opvoeding, cultuur en achtergrond, weerstand tegen verandering en vernieuwing, en een bepaalde onveranderlijkheid.
Jouvenel was er juist van overtuigd dat er een brug kan worden geslagen tussen de traditionele en de moderne samenleving, tussen Plato’s gesloten Polis en Popper’s Offene Gesellschaft. In de dynamische samenleving kan er zowel ruimte zijn voor de Dux, de aanvoerder en vernieuwer, als de Rex, hij die behoudt, stabiliseert en sociale continuïteit in consolideert. De Jouvenel waarschuwt wel: wie alleen de Dux ruimte gunt, riskeert dat het hele bouwwerk dat een samenleving heet in elkaar stort.
Het is een tekortkoming van Jouvenel dat hij niet beschrijft hoe de brug tussen ‘Plato en Popper’ precies geslagen moet worden. Maar hij geeft wel voldoende waarschuwingen. Zo benadrukt hij keer op keer waar een gemeenschappelijke opvatting van het goede niet op moet rusten. In een moderne samenleving heerst er bijvoorbeeld de neiging om het goede als synoniem te zien voor “chrematistiek”, het vergaren van welvaart en het bevredigen van materiële behoeftes. In zijn essay The Idea of Welfare (1952) waarschuwt Jouvenel dat er niet zoiets bestaat als de rationele optelsom van individuele behoeftes. Er is geen “felicific calculus” (of Bruto Nationaal Geluk) zoals de Britse filosoof Jeremy Bentham beweerde, waarmee we welvaart en welzijn kunnen meten en vaststellen. Welvaart en welzijn hebben geen wezenlijk moreel fundament. Beiden gaan vooral om individuele beleving.
Politieke balans
Wellicht dat een tweede neiging in een moderne samenleving is om, naast het vergaren van welvaart, niet een opvatting van het goede te formuleren, maar om slechts aandacht te besteden aan het uitbannen van allerlei kwaden. De moderne mens is eerder geneigd zijn ongemakken te bestrijden, dan om zijn waarden te cultiveren. Een samenleving riskeert zich dan te vervreemden van wat in de politieke filosofie de ends of life worden genoemd: dat wat een intrinsiek waardevol is en niet slechts een middel is, of alleen bestaat bij de gratie van één of ander kwaad.
Misschien was het ook wel Jouvenel’s bedoeling om niet met schijnbaar heldere oplossingen te komen, en vooral te waarschuwen en te analyseren. Hoofdstuk zeven van Sovereignty, waarin Jouvenel naar een conclusie toewerkt, is niet voor niets getiteld The problem of the common good. In een open samenleving is een gedeelde opvatting van het goede nooit een statisch gegeven. Het is een problematisch vraagstuk. Maar een middenweg tussen het kleine en grote, tussen het homogene en heterogene, tussen het behoudende en het veranderende, is mogelijk. Het is vooral een kwestie van politieke balans vinden, ervoor zorgen dat noch de Rex noch de Dux uit beeld verdwijnt.
Scepsis
Het feit dat er vooral dilemma’s (over het goede in de open samenleving) en spanningsvelden (tussen staat en samenleving) naar voren komen in Jouvenel’s werk zegt iets over de kern van zijn liberalisme. Het is een sceptisch liberalisme, waar de overtuiging aan ten grondslag ligt dat je niet boude stellingen moet poneren maar beter de juiste vragen kunt stellen. In The Pure Theory of Politics (1963, origineel in het Engels) stelt hij zelfs dat “a political problem is not solved, it may be settled, which is a different thing altogether”. Het gaat hem om prudentie. Jouvenel heeft het beste voor met de liberale democratie als hij wijst op de keerzijdes van de volkssoevereiniteit, of als hij het problematische vraagstuk van het goede in een open, dynamische samenleving opnieuw aansnijdt. Hij weet echter dat liberale democratieën fragiel zijn. Zijn scepsis vloeit voort uit een gevoel van zorg en betrokkenheid.
Jouvenel treedt de moderne tijd daarom met aarzeling tegemoet. On Power is daar een product van. En hetzelfde geldt voor Sovereignty en The Pure Theory of Politics. In al zijn aarzeling blaast hij nieuw leven in een traditionele liberale sentimenten: intellectuele scherpte en een brede morele fijngevoeligheid bijvoorbeeld. De Amerikaanse politiek theoreticus Daniel Mahoney vat die sentimenten in zijn intellectuele biografie van Jouvenel samen als de poging “to widen our political imaginations in order to confront the full range of political possibilities”. En is dat niet de rol van de scepticus in de politiek?
De politieke denker Pierre Manent (1949) noemde Jouvenel de aanhanger van un liberalisme triste. Het is sober, en soms zelfs melancholisch als Jouvenel de moderne tijd contrasteert en vergelijkt met de feodale orde en de klassieke oudheid. Hij lijkt met één been in het verleden en één been in het heden te staan. Maar het is desalniettemin een waardevol liberalisme. Het is niet meeslepend. Het is niet groots. Het is ook niet origineel of baanbrekend. Misschien dat we over Jouvenel hetzelfde kunnen zeggen als wat een literair criticus eens zei over de Russische schrijver Toergenjev: “He speaks to us for a politics of hesitation, a politics that will never save the world but without which the world will never be worth saving”.
Daniël Boomsma is jurist en publicist. Hij schrijft o.a. voor de Groene Amsterdammer.
Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen.Door Johan Fretz
Hoe dichterbij de dienst of het product, hoe meer we erin vertrouwen. Althans, zo lijkt het onderhand als je kijkt naar de rappe opkomst van de deeleconomie waarin bedrijven als Uber en AirBNB de dienst uitmaken. Hoe lang zou het duren voor je via de Apps UberLong en NierBNB je organen met mensen kunt delen in de buurt? ‘Heb een lever over, niet veel meer waard, voor twee tientjes mag je ‘m ophalen’. En denken wij dan: ‘Kijk eens, komt van iemand hier in de buurt, dus het zal wel deugen’? Het is begrijpelijk dat we vaak meer vertrouwen hebben in producten en diensten wanneer we weten waar ze vandaan komen, of wanneer ze ons elk geval het gevoel geven dat we hun oorsprong kunnen achterhalen.
Misschien is dat wel een van de grootste gevolgen van de crisis. Door dat de grote, onaantastbaar gewaande, instituten instortten, besloten mensen vanaf de grond te werken aan een nieuwe, meer lokale economie. Want op lokale structuren hebben we meer invloed en daardoor lijken ze bestendiger. Klinkt logisch. Er zitten natuurlijk een hoop haken en ogen aan deze ontwikkeling, want die leuke bedrijven als Uber en airBnB zijn echt niet alleen maar uit op lokaal vertrouwen en het gemak van delen. Of wij hierop echt meer invloed hebben, zal moeten blijken.
Maar hoe het uiteindelijk ook zal uitpakken, het proces naar de dichterbij-huis-economie is in volle gang en dat zegt iets over de tijdgeest. Het is daarom niet gek om de vraag te stellen: als diensten en producten meer gelokaliseerd worden, moeten we dat dan niet ook doen met macht?
Daar nodigt de tijd in meer opzichten toe uit. Veel mensen hebben het gevoel dat de macht alsmaar abstracter wordt, zowel op Europees als nationaal niveau, en vaak hebben ze het gevoel helemaal geen invloed meer te hebben op wat er wordt besloten. Wat kan daar beter verandering in brengen dan de macht lokaler te organiseren? Misschien denken de machthebbers in Den Haag zo mee te liften op de trend, door verantwoordelijkheden uit te besteden aan lokale overheden.
Ik ben benieuwd of ze van ons als burgers nu ook meer gaan verwachten. Andere dingen. Dat we ons er meer mee gaan bemoeien bijvoorbeeld, nu de macht dichterbij komt. Gemeente-Apps ontwikkelen: UberSjon, gemodelleerd naar het ideale raadslid. Zodat we via smartphones belangrijke zaken kunnen agenderen: ‘Geachte Sjon, het vuilnis is nog altijd niet opgehaald, dit duurt nu al een week, gaarne snel oplossen.’ En langzaam maar zeker ook de grote thema’s waar Sjon over moet beslissen. Pensioenen, onderwijs, zorg. Wie weet leidt dit tot een bloeiende wisselwerking tussen volk en politici. Het zou kunnen. Want wie dichtbij huis ziet dat hij invloed kan uitoefenen op de macht, dat er besluiten worden genomen waarbij hij als burger bij betrokken is, zal misschien ook weer meer gaan vertrouwen in de democratie.
Maar wil de lokale macht het succes van de lokale economie achterna gaan, zal er meer nodig zijn dan het lokaliseren van besluitvorming. Je kunt de macht wel dichterbij huis halen, maar voelen wij ons wel zoveel verbonden met de lokale macht? Ik lees nog altijd veel meer over Den Haag en Brussel, dan over Amsterdam. Wat ik van de lokale macht weet is dat je hier met een biertje niet buiten mag staan op een terras, dat een kat die al jaren in een cafe rondloopt weg moet vanwege regels. En Sjon, die ken ik helemaal niet. Nooit ontmoet. Voordat Sjon straks over alle grote vraagstukken beslist, moeten hij en de burger elkaar misschien eerst maar eens wat beter leren kennen.
Johan Fretz is schrijver en cabaretier.
Deze column verscheen in Idee nr. 5 2014: Lokaal aan de macht.Een kwestie van algemeen belang
Terwijl lange tijd vooral zorgen werden geuit over de haalbaarheid van de decentralisaties, komt er geleidelijk een fundamenteler debat op gang over de gevolgen ervan voor onze democratie. Dat is goed en nodig, meent Jieskje Hollander. Het betreft echter geen technisch vraagstuk dat in bestuurlijke of beleidskringen kan worden afgedaan, maar raakt de kern van ons denken over democratie in Nederland.
Door Jieskje Hollander
Met het uitspreken van de troonrede is de start van het parlementaire jaar 2014-2015 een feit. Een op voorhand historisch jaar in de geschiedenis van de vaderlandse beleidsinrichting waarin ‘de drie decentralisaties in het sociale domein’, waar politiek en beleidsminnend Nederland reeds lang over spreken, hun beslag zullen krijgen. Sinds hun aankondiging worden deze immense verschuivingen van taken met – afwisselend – optimisme en zorg gadegeslagen. Positieve geluiden overheersen daar waar men zich richt op de kwaliteiten die gemeentes in positieve zin van het Rijk onderscheiden. Beter dan het afstandelijke en anonieme ‘Den Haag’ hebben gemeentes zicht op de werkelijke en specifieke behoeften van hun inwoners en kunnen deze bovendien beter met elkaar in verband brengen. Zo kan eindelijk ‘maatwerk’ worden geleverd; een ontwikkeling die, verondersteld, bijdraagt aan de (kosten)efficiëntie van beleid en aan de vrijheid en het geluk van de persoon die het betreft. De zorgen betreffen veelal de argumenten van tijdsdruk en haalbaarheid. Hebben gemeentes voldoende tijd gehad zich toe te rusten op hun taken en mogen we verwachten dat zij deze taken (met minder geld dan het Rijk) kunnen uitvoeren? Los van deze uitvoeringsvraagstukken krijgt, naarmate het ‘Uur U’ dichterbij komt, ook een fundamenteler debat steeds meer aandacht: het gevolg van de decentralisaties voor de waarborging van de Nederlandse democratie. Een kwestie die niet draait om bestuurlijke vernieuwing in enge zin, maar om de houdbaarheid en toekomst van de Nederlandse democratie zoals die vorm kreeg sinds de 19e eeuw.
Macht en tegenmacht
De zorgen rond het democratisch gehalte van de decentralisaties zijn divers. En lopen uiteen van heel concreet en technisch naar – op het eerste oog – conceptueel en academisch. De gemene deler is de waarschuwing dat de decentralisaties dan wel in belangrijke mate door bestuurlijke logica (goed in termen van maatwerk en efficiëntie winst) mogen zijn ingegeven, maar dat hun democratisch effect – d.w.z. hun effect op en in de Nederlandse democratische orde – niet vergeten mag worden. In essentie: dat macht niet mag decentraliseren, zonder een parallelle beweging van tegenmacht omdat zonder die beweging de liberale democratie gevaar loopt.
Lokale macht zonder versterkte lokale controle vormt de dood in de pot voor de mate waarin mensen nog greep hebben op lokale overheidsorganen; organen waaraan zij in de eerste plaats een deel van hun soevereiniteit afstonden om hen tegen willekeur en private afhankelijkheid te beschermen en die dus zouden moeten bestaan bij de gratie van hen, en niet andersom. Daarom benadrukken de bezorgden: gemeenten zijn géén uitvoeringskantoren van Den Haag. Het zijn democratische entiteiten op zich, die, zodra zij meer en directer zullen gaan over de rechten en voorzieningen van hun inwoners, ook om democratische betrokkenheid op lokaal niveau vragen. Maar kan de lokale democratie daarin voorzien? Is zij daar op toegerust? En wat betekent dit voor de Nederlandse democratische orde in zijn geheel?
De spanning tussen de bestuurlijke en democratische waarden wordt het meest tastbaar in het vraagstuk van de ‘gemeentelijke samenwerkingsverbanden’, aangegaan tussen kleine gemeenten om samen de uitvoeringsuitdagingen van de decentralisaties het hoofd te bieden. Hier ligt het veelbesproken risico van raadsleden die worden verzocht ‘te tekenen bij het kruisje’ door Colleges die hun plannen – om redenen van doelmatigheid, efficiëntie en slagkracht – eerder al zorgvuldig afstemden met collegabestuurders.[i] Een dynamiek die reeds werd vergeleken met de nationale parlementaire goedkeuring van zwaarbevochten Europese verdragen; een parallel die – terecht of niet – weinig optimisme oproept bij het denken over democratische legitimiteit en het vanzelf goed komen daarmee in de operatie decentralisatie. Een andere ‘klassieke’ zorg betreft de middelen waaruit gemeenten de decentralisaties moeten betalen. Als de decentralisaties om lokale (politieke) voorkeuren gaan, zo luidt de gedachte, moet de financiering en het bepalen van de financiële prioriteiten ook een lokale, en democratisch afrekenbare aangelegenheid zijn. Een analyse die uitmondt in de afwijzing van een ‘Haagse’ pot met geld en de roep om een eigen belastinggebied voor gemeentes.[ii]
Zo’n directe connectie tussen lokale kiezers en lokaal bestuur op tal van terreinen wordt steeds nadrukkelijker bepleit: onlangs nog riep de Hilversumse burgemeester Pieter Broertjes (PvdA) op tot het loskoppelen van de gemeenteraadsverkiezingen van een landelijke datum en een direct(er) gekozen burgemeester met een eigen en eenduidig mandaat en een zittingstermijn van gelijke duur als die van de raad.[iii]
Verbreed het perspectief
De groeiende aandacht en roep om steun voor het in stelling brengen van lokale tegenmacht daar waar de nieuwe macht zich vestigt, doet ons – Democraten – natuurlijk goed. Het vergroten van de lokale controlemogelijkheden draagt bij aan de mate waarin burgers vorm kunnen geven aan hun eigen leven en leefomgeving. Maar hiermee zijn we er niet. De democratische effecten van de decentralisatie spelen niet enkel op lokaal niveau, maar raken de samenhang van de Nederlandse democratie in haar geheel. De liberale denker Frank Ankersmit heeft in dit verband gewezen op de mogelijk verstrekkende en onbedoelde gevolgen van het doorbreken van de logica van representatieve democratie, zoals die sinds de 19e eeuw in Nederland vorm kreeg.[iv] De kern van zijn appèl: denk niet lichtzinnig over ‘de-centraliseren’. Meer nog dan een complexe bestuurlijke opdracht, zijn de decentralisaties een diepgaande ingreep in ons historisch gevormde democratische systeem; een ‘verkleining’ van het bestuurlijke stelsel die hernieuwde lokale afhankelijkheden kan genereren en zo – stelt Ankersmit prikkelend – de liberale verworvenheden van de democratie in Nederland teniet kan doen en feodale valkuilen laat herleven.
Ankersmits argument valt te lezen als een waarschuwing tegen de teloorgang van het (denken over het) publieke of algemeen belang. Met de decentralisaties lijkt op de terreinen van de langdurige en jeugdzorg – de facto – afscheid genomen te worden van een centraal-democratisch, kwalitatief gedefinieerd publiek belang. Lokale verschillen zullen ontstaan met betrekking tot de beschikbaarheid, kwaliteit en prijs van beschikbare voorzieningen in gemeenten. Dit maakt maatwerk mogelijk en dat spreekt aan, maar hiermee komt óók het vraagstuk rond belangrijke sociaal-liberale waarden als kansengelijkheid en rechtvaardigheid in beeld: in hoeverre vinden we de ontstane verschillen rechtvaardig? Welke verschillen vinden we wel of niet acceptabel? En hoe en wanneer bepalen we dat onderscheid? Met zijn allen – als Nederlanders – binnen de staatkundige contouren van eenheidsstaat Nederland? Of als inwoners van onze specifieke gemeenten, onze lokale democratieën ieder voor zich? En indien dat laatste, waar kan men terecht als het echt mis gaat? Of andersombekeken – minstens zo belangrijk – hoe zorgen we dat ‘Den Haag’ gemeenten een eerlijke kans geeft en voorkomen we bestuurlijk getouwtrek van deze zijde?
Meer dan bestuurlijke vernieuwing
Voor zover deze fundamentele vragen over onze democratische orde al gesteld worden, blijft een diepgaand debat erover uit en wordt beantwoording ervan geparkeerd als een zaak voor de toekomst. Een gemis, want het versterken van de lokale democratie draait niet alleen om bestuurlijke vernieuwing in de klassieke zin van het woord of het simpelweg implementeren van vormen van directere democratie in de gemeentelijke praktijk. Het draait om een totaalvisie op de (houdbaarheid) van de (representatieve) democratie in Nederland en het bewaken van de samenhang tussen het geheel en haar delen. Dit vergt het serieus nemen van grote, ogenschijnlijk abstracte vragen, om die vervolgens – in alle diversiteit – te vertalen in concrete oplossingen.
De Van Mierlo Stichting (VMS) nam de handschoen al op waar het de praktische uitwerking van de veel misbruikte term ‘participatiesamenleving’ betrof. In navolging van Alexander Pechtold die zich onlangs in de Algemene Politieke Beschouwingen uitsprak tegen ‘een al te simpele en eenzijdige invulling van het begrip participatiemaatschappij’ waarin mensen als beleidsinstrumenten lijken te worden gezien, wijst de VMS op de werkelijke opdracht waarvoor de participatiesamenleving ons stelt: het anders inrichten van de overheid zodat burgers zich ook daadwerkelijk gesteund zien als zij initiatieven ontplooien.[v] Voortbouwend hierop zal in de komende maanden de toekomst van, zowel de lokale en – in samenhang daarmee – centrale democratie en haar inrichting onze aandacht krijgen. Van de abstracties van het rechtvaardigheidsvraagstuk tot de concrete rol van zeer relevante, maar onderbelichte, actoren als regionale media of het ministerie van Binnenlandse Zaken – NB: een opvallende afwezige in de decentralisatie discussie, zo werd al eerder opgemerkt[vi] – en meer. Want: een sterke, samenhangende en florerende democratie is van algemeen belang.
Jieskje Hollander is wetenschappelijk medewerker van de Mr. Hans van Mierlo Stichting, wetenschappelijk bureau voor sociaal-liberaal gedachtegoed.
Dit artikel verscheen in Idee nr. 5 2014: Lokaal aan de macht.
Noten
[i] In antwoord op dit risico pleit D66 pleit voor de opschaling van gemeentes waardoor samenwerkingsverbanden overbodig worden; een oplossing gericht op zowel het bestuurlijke uitvoeringsprobleem als de democratie zorg.
[ii] Daarvoor pleiten onder ander Jozias van Aartsen Marc Chavannes in september in, respectievelijk, het Financieel Dagblad en de NRC.
[iii] Pieter Broertjes, ‘Hak pad in democratische jungle’, Volkskrant (9 september 2014).
[iv] Frank Ankersmit, ‘From the Middle Ages to democracy – and back again’ (ongepubliceerd congres paper 2014). Dit punt zal in o.a. uitgewerkte vorm ook terugkeren in zijn nieuwe boek ‘Hoe de Middeleeuwen terugkeerde in de Nederlandse politiek’, te verschijnen in 2015.
[v] Van Mierlo Stichting, Van Opgelegde naar Oprechte participatie. De mens en zijn verbindingen in samenleving, economie & staat te verschijnen bij Boom/Lemma in november 2014.
[vi] Douwe Jan Elzinga, ‘BZK te onzichtbaar bij de decentralisatie’ Binnenlands Bestuur (28 februari 2014).
De internationale houding van de Mr. Hans van Mierlo Stichting is onlosmakelijk verbonden met het sociaal-liberale gedachtegoed. Het gaat om zoveel meer dan alleen het domein van de international betrekkingen. Het gaan om lotsverbondenheid en wederkerigheid. Het belang van een open houding ten opzichte van anderen en de wereld staat centraal.
De Mr. Hans van Mierlo Stichting, het wetenschappelijk bureau van D66, gaat in dit essay in op de achtergronden bij de richtingwijzer Denk en handel internationaal. Waar is onze open houding op gebaseerd? Hoe breng je zoiets in de praktijk? En op wat voor manier kunnen we onze idealen het beste in een international context tot stand brengen? Want het streven naar vrijheid houdt voor ons niet op bij de landsgrenzen.
U kunt hier deze publicatie als PDF downloaden.
U kunt deze publicatie in de webshop bestellen.
De richtingswijzers Vertrouw op de eigen kracht van mensen, Streef naar een duurzame en harmonieuze samenleving, Koester de grondrechten en gedeelde waarden en Beloon prestatie en deel de welvaart zijn ook uitgewerkt in essays.
Met de decentralisatie die in 2015 van start gaat in het vooruitzicht, neemt de aandacht voor de lokale bestuurslagen toe. De decentralisatie, waarmee het takenpakket van de gemeenten wordt uitgebreid, roept veel vragen op. Hebben de gemeenten voldoende slagkracht? Leidt de decentralisatie tot meer regionale samenwerking, of op de lange termijn zelfs tot opschaling? En hoe verhoudt de slagkracht zich tot de legitimiteit van de bestuurslaag? Dit zijn vragen die gelden voor de –gepercipieerde – machtsverschuivingen van nationaal naar regionaal niveau, maar ook van nationaal naar Europees niveau.
Onduidelijkheid op het gebied van samenwerking en over de rol van maatschappelijke actoren en burgers wekken spanningen op. Ook is er een gebrekkig idee over de subsidiariteit. Tegenover de slagkracht die wordt gevraagd van gemeenten en Europa staat een democratische legitimiteit van de verschillende bestuurslagen die steeds verder onder druk komt te staan.
In deze Idee over “Lokaal aan de macht” onder meer een bijdrage van Ivo Thonon en Klaartje Peters over lokale macht. Is deze in de lift of in de knel? Daarnaast ook een beschouwing van Gert Oostindie over decentralisatie overzee. Hoe gaan de bijzondere gemeenten zoals Bonaire om met de veranderingen op het gebied van lokaal bestuur? Verder vertelt Jieskje Hollander over de gevolgen van de decentralisaties voor de toekomst van de Nederlandse democratie. Idee-columnist en Tweede Kamerlid Kees Verhoeven schrijft in zijn column ‘Democratiseer de decentralisatie’ over het belang van democratie bij de aankomende decentralisaties.
Losse nummers van Idee zijn te koop via Magzine.nu. Mocht u een abonnement op Idee overwegen, dan sturen we u graag een proefnummer toe. Stuur een mail naar: [email protected].
Een sociaal-liberale visie op een toekomstbestendige langdurige zorg in Nederland
Goede zorg is van zeer grote waarde in onze samenleving. De langdurige zorg en ondersteuning in Nederland zijn echter verworden tot een uitdijend stelsel van rechten en regels. Deze bureaucratisering belemmert maatwerk tussen zorgvrager en de professional. Bovendien is het zorgstelsel ongebreideld gegroeid en is het organisatorisch en financieel onhoudbaar geworden.
Om de zorg toekomstbestendig te maken, is een omslag nodig. D66 streeft naar een zorgstelsel dat uitgaat van de eigen kracht van mensen en de verbondenheid tussen mensen onderling. Dan kan zorg op maat worden geboden, met meer aandacht voor de zorgvrager, meer ruimte voor de zorgverlener en tegen lagere kosten.
U kunt hier deze publicatie als PDF downloaden.
U kunt deze publicatie in onze webshop bestellen.
“Een rechtvaardige wereldorde moet een continue ambitie zijn, ongeacht de omstandigheden van welke tijd dan ook. Maar het is duidelijk dat het in onze tijd een bijzonder urgente noodzaak is.” In de Marchantlezing 2014 pleit Dr. Abiodun Williams voor een nieuwe rechtvaardige wereldorde, waarin naast staatssoevereiniteit ook de soevereiniteit van individuen een belangrijke rol speelt. Zo’n wereldorde stelt niet de stabiliteit van staten centraal, maar de veiligheid van de mensen die in die staten wonen.
In een volle Rode Hoed verzorgde Dr. Abiodun Williams op 13 november 2014 de Marchantlezing, op uitnodiging van de Mr. Hans van Mierlo Stichting. Lees hier zijn volledige tekst. Williams, president van The Hague Institute for Global Justice, is ervan overtuigd dat orde en rechtvaardigheid onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. Het een kan niet zonder het ander. Zonder orde staat de wereld bol van conflicten, zonder rechtvaardigheid is vrede maar van korte duur, en alleen voor een handjevol bevoorrechte mensen.
Drie pilaren
Ondanks de sterk gegroeide internationale en niet-statelijke samenwerking in de afgelopen decennia, weet Williams dat de wereldorde begint bij staten. Maar het mag hier niet eindigen. “Een waarlijk rechtvaardige wereldorde moet gebaseerd zijn op zelfbeschikking, niet alleen voor staten, maar belangrijker nog, voor hun burgers. Een rechtvaardige wereldorde gaat uit van het imperatief van de menselijke waardigheid.” Volgens Williams rust een rechtvaardige wereldorde op drie pilaren: vrede, vertegenwoordiging en kansen. Individuen moeten gevrijwaard zijn van oorlog en conflict, hun belangen – individueel en collectief – moeten op een rechtvaardige manier vertegenwoordigd worden, en individuen moeten kansen krijgen om zich duurzaam te ontwikkelen.
Norm entrepreneurs
Williams ziet een belangrijke rol voor de Verenigde Naties. De Veiligheidsraad is verantwoordelijk voor internationale vrede en veiligheid. In de Algemene Vergadering zijn alle staten vertegenwoordigd. En de VN-organisaties stimuleren ontwikkelingskansen voor individuen en gemeenschappen, via programma’s voor mensenrechten, gendergelijkheid en duurzame ontwikkeling. Maar de VN is aan hervormingen toe, en zal desondanks altijd een imperfecte organisatie blijven, meent Williams. De wereld heeft daarom inspirerende leiders nodig, die als norm entrepreneurs nieuwe waarden en normen introduceren in de internationale politiek, zoals de Responsibility to Protect. En Williams ziet een belangrijke rol weggelegd voor denktanks, die tegelijkertijd ook ‘doetanks’ moeten zijn. Zij vormen het normatieve kader waarbinnen staten en internationale organisaties opereren.
Geloofwaardige leiders met zelfvertrouwen
D66-Europarlementariër Marietje Schaake pleit in haar reactie voor een value based approach in de internationale politiek. Uitgedragen door inspirerende en geloofwaardige leiders die pal staan voor de universele rechten van het individu. Zoals de Noorse oud-premier Stoltenberg, die na de terreurdaden van Breivik opriep tot juist meer democratie, openheid en participatie. Schaake wijst op de veranderende verhouding tussen de staat en het individu, mede door de technologische vooruitgang en het internet, en de groei van horizontale netwerken wereldwijd, bijvoorbeeld tussen consumenten en bedrijven. Juist nu hebben we daarom de mogelijkheid – en misschien wel de plicht – om met veel zelfvertrouwen collectief achter onze universele waarden te gaan staan.
Realiteit en praktijk
De aanwezigen in de zaal spiegelen de ambities van Williams en Schaake aan de realiteit. Hoe verhouden hun idealen zich tot de machtspolitiek en onvrijheden die recent op het internationale toneel de boventoon lijken te voeren? Zijn mensenrechten niet ook cultureel bepaald? En wil ieder individu eigenlijk wel actief deelnemen, vertegenwoordigd worden en meedenken over bestuur en ordening? Het zijn grote kwesties, waarover we het debat zullen blijven voeren. Om deze grote kwesties wat kleiner te maken, van het toneel van de internationale politiek naar het leven van alledag, presenteerde de Mr. Hans van Mierlo Stichting het essay ‘Denk en handel internationaal’. Net als Dr. Williams, benadrukt dit essay dat we een onderscheid moeten maken tussen de soevereiniteit van staten en die van het individu. Ook geeft het essay antwoord op vragen als: wat is internationaal denken? Hoe handel je daarnaar? En wat betekent internationaal denken en handelen voor mij als individu? Want, zoals Williams zijn lezing eindigde: “Een wereld gebaseerd op rechtvaardigheid is een nobel streven: onze taak is het om het realiteit te maken.”
Geïnteresseerd in het essay Denk en handel internationaal? Klik hier voor een link naar de webshop.
Mark Snijder – freelancer en redactielid Idee Marchant Lecture by Dr. Abiodun Williams to the Hans van Mierlo Stichting
Amsterdam, 13 November 2014
Introduction
Good evening, Ladies and Gentlemen, and thank you for that warm welcome.
It is a special honor for me to be with you tonight, and to deliver the 2014 Marchant Lecture.
I would like to thank the Hans van Mierlo Stichting for their kind invitation to me to address you tonight, and – of course – to thank you all for coming in such great numbers.
It is especially heartening to see so many young people in the audience. Given that progress towards fostering peace and justice is rarely linear, the task of preventing deadly conflict and building sustainable peace is one that falls anew to each generation. It is therefore of critical importance that those of us engaged in the spheres of international politics and diplomacy engage with young people as often as possible.
I am delighted that Marietje Schaake will offer remarks in response to my lecture tonight. Marietje joined us at The Hague Institute for Global Justice just a few weeks ago to discuss Europe’s role in the world. She is one of the Netherlands’ most dynamic voices on international affairs, and I look forward eagerly to hearing what she has to say tonight.
Ladies and Gentlemen, it is often said that contemporary politics is too much concerned with crisis management and short-term pressures, and too little with the need for new ideas that can make a lasting difference.
To my mind, if our politics is enveloped by such clouds of cynicism, the existence of the Hans van Mierlo Stichting is a beacon of light which pierces the gloom. The Foundation continues to breathe the bold, enterprising spirit of reform, driven by ideas as well as idealism, which motivated Hans van Mierlo when he founded D66. And that this lecture is named after one of the towering figures of twentieth-century progressive liberalism, Henri Marchant, reminds us not only of his commitment to education but also of the need for constant and radical renewal of the democratic process.
Order with Justice
The topic on which I will speak tonight requires a level of boldness with which both Marchant and van Mierlo would be familiar.
It requires boldness because the topic of “order with justice” is a grand one, and when applied to no less a question than “the challenge for the world”, you will see that its grandeur is matched only by its topicality.
So I would like to begin by explaining why I have set myself such an ambitious task.
First, I believe that the notion of international order underpinned by international justice is one wholly consistent with the philosophy of D66. Yours has always been an internationalist party, and your conferences have been marked by some of the most sophisticated debates on equity in global affairs, as well as on the particular contribution to it that the Netherlands can make.
Second, while a just international order ought to be a consistent aspiration, detached from the circumstances of any one age, it is clear that order with justice is an especially urgent imperative in our own times. Whether we consider the continuing civil war in Syria, the annexation of Ukrainian territory by Russia, the recent resurgence of the Israeli-Palestinian conflict or the ongoing and often under-reported conflicts in central Africa, even the most cursory glance at the news headlines reveals a striking lack of order and justice in the world today.
So my topic has resonance both for this Foundation and for contemporary international politics. It is also at the core of my own personal ethic. This is the third factor which accounts for my boldness in advancing such an ambitious agenda tonight.
Working in the varied worlds of academia, the United Nations and think tanks, I have spent my entire life trying to figure out how to make the noble aspiration of a just international order a reality. And it is with this perspective – that of a scholar-practitioner – that I will speak tonight.
An Inextricable Link
What, then, is the relationship between order and justice? Are they indivisible concepts at the heart of successful societies? Perhaps contrary aims, pursued in parallel but intrinsically in tension? Or are they merely the elusive concepts of the rhetorician, coupled together as any two abstract nouns might be?
It seems to me that order and justice are indeed linked together. In the kind of societies we wish to see flourish, and in a world at peace, giving all its peoples the chance of a decent life, order and justice would be two sides of the same coin.
In fact, I would go so far as to say that international order is not possible without justice.
But it is equally true that, without order, justice will never be secure.
In short, a concern for international order must include a concern for justice, and vice versa.
A Conceptual Understanding of Order and Justice
I stress the interconnectedness of order and justice in the kind of world that we want to live in, because it is readily apparent that there have been, throughout history, attempts to instill order with little concern for justice, or at least without making justice accessible to all enabling it to serve the interests of all.
Too often, order and justice have been in opposition, rather than exercised in tandem.
The revolt of oppressed peoples yearning for justice against an order imposed by usurping authorities is at the very heart of many countries’ founding narratives. Here in the Netherlands, for instance, your national story tells of the Dutch people’s struggle for justice against an unjust order arbitrarily imposed by foreign rulers.
Another example is that of my own country, the United States, whose founding documents proclaimed the right of the governed to cast off an unjust government which did not serve their interests.
“Governments,” according to the Declaration of Independence “are instituted amongst Men, deriving their just powers from the consent of the governed. That whenever any Form of Government becomes destructive of these ends, it is the Right of the People to alter or to abolish it, and to institute a new Government, laying its foundation on such principles and organizing its powers in such form, as to them shall seem most likely to effect their Safety and Happiness.”
As both the Dutch and the Americans had learnt, colonial powers – like other forms of authority with similar aims – frequently appeal to a higher purpose of order to legitimize their rule.
Throughout history, however, such claims have generally proved antithetical to the realization of justice for those over whom colonial powers held sway. The “just powers” which America’s Founding Fathers declared a sine qua non of legitimate government have over the past century been increasingly understood as inescapably linked to national self-determination.
A just international order begins, then, with the independence of peoples.
Equally, while only anarchists question the need for some kind of order to protect people against the chaos of conflict, most of us now agree that this must not be the order promised, throughout history, by autocrats.
Dictatorships, past and present, have exploited disorder to consolidate their power, and used the fear of disorder to justify their rule. But when authority is exercised solely to preserve order – invoked for its own sake, and not as a means to an end – it is almost invariably exercised in an arbitrary way, and can even take the form of totalitarian terror. The history of this continent in the twentieth century provides all too many eloquent examples.
The scholarship and practice of the past few decades have helped us to understand that secure states do not necessarily equate to secure peoples. The notion of “human security”, which suggests that poverty and inequity are the enemies of secure communities just as much as inter-state violence, has made it harder for governments to justify internal repression by invoking the need to guard against external threats.
It was Kofi Annan who spoke of “two concepts of sovereignty” – state sovereignty and individual sovereignty. This radical notion, worthy of the reforming heritage of van Mierlo and Marchant, is the cornerstone of the pursuit of a new order which guards against conflict, but in so doing puts the security of the world’s peoples – and not just the states in which they live – front and center.
If a just international order begins with states, then, it cannot end there; rather a truly just order must be founded on self-determination not only for states, but more importantly for their citizens.
Order, I would argue, is principally a means to facilitate justice. Order alone is too often the aspiration of the tyrant. And a just order recognizes the imperative of human dignity, and directs the resources of authority towards its pursuit.
International Order and Justice
I have talked so far about the relationship between order and justice within the confines of a given community, most often understood as the nation-state. But when we are faced with collective action problems such as climate change, illicit financial flows and pandemic health emergencies – challenges that Kofi Annan used to call “problems without passports” – it becomes clear that the need for justice is not limited to the existence of 193 justly governed states, but extends also to a more effective international order, similarly informed by principles of justice.
In the search for better global governance, the domestic analogy is helpful. Just as there have always been those who justify arbitrary rule under the banner of order within states, so there have been initiatives to reduce chaos and disorder internationally through initiatives which have shown little concern for the rights and aspirations of individuals, or indeed of smaller states.
Next year, we mark the two hundredth anniversary of the most famous of such efforts, the Concert of Europe. The Concert was, at its core, an early attempt at international organization driven by a preoccupation with order. In reaction to the revolutionary convulsions which had emanated from France, and which Napoleon had brought in tow with his conquering armies, the powers of the Concert attempted to restore predictability to international relations.
The Concert, while exhibiting nascent European interest in collective security and external intervention to uphold its guiding principles, differed critically from today’s international organizations precisely because of its single-minded focus on order. It was, as the historian of global governance Mark Mazower has written, imbued with “a deeply conservative sense of mission. Based on respect for kings and hierarchy, it prioritized order over equality, stability over justice.”
What relevance does a long defunct arrangement such as the Concert of Europe have for our modern understanding of international politics? Considerable relevance, I would suggest.
As Henry Kissinger, who dedicated his doctoral thesis to the Concert, appreciated, this particular form of international order represented both an attempt to innovate in international affairs and – of no less interest to Kissinger – a clear attempt to bind an outlying state to the rules of the international game. For Metternich and Castlereagh, the target was, France. For Kissinger, Soviet Russia. And as geopolitical power shifts dramatically in the opening decades of the twenty-first century, attempts to bind rising states to the preferred international order of established powers are becoming an increasingly central feature of global affairs.
The Concert is a kind of prototype of such efforts, which replicate internationally the attempt to instill domestic order without justice.
This domestic analogy is, as I have said, of a certain use in conceptualizing the challenge we face, but the task of fostering a just international order is significantly more complex.
Although the issues which concern our everyday lives are increasingly international in nature, we still operate in a world of nation-states. And though there are mechanisms for those states to cooperate to deal with common challenges and even – in the case of Europe – to pool their power, the prospect of effective global governance still remains a distant one.
Political scientists tend to see the international sphere as one characterized by anarchy. Without a sovereign, there is little chance of order. And without order, as I have argued, there is no chance of justice.
And this conceptual understanding of an anarchic world seems echoed in practice by devastating conflicts, failure to make tangible progress on international climate change negotiations, and our inability to agree common standards to harness the power of the digital era, while leaving the global economy at the mercy of recurrent shocks.
How then do we bring about the just international order, which alone can deal with these seemingly intractable global challenges and deliver both peace and prosperity to the world’s people?
I believe that even in a world of nation-states, and even within an international political system that eschews the Leviathan of world government, more effective cooperation is possible. The contrast between that incipient international organization, the Concert of Europe, and today’s universal multilateral body, the United Nations, is telling. Whereas, the Concert sought to preserve the security of its Member States, including by reacting harshly to expressions of national self-determination, the UN has the aim not only to “save succeeding generations from the scourge of war”, but also to “reaffirm faith in fundamental human rights” and to “establish conditions under which justice… and international law can be maintained”.
In committing the new world organization to promote development (then called “social progress and better standards of life in larger freedom”) and fundamental human rights, as well as peace, the UN Charter demonstrated how far international relations had developed in the century since the Concert fell apart. The League of Nations established at the end of the First World War was an important attempt “to achieve international peace and security” and “to promote international cooperation” which were its two main functions. These functions were expected to be complementary, though the former was viewed as the more pressing.
Inspired by this progress, and by what we have achieved in the nearly 70 years since the Charter was promulgated, I do believe that a just international order is possible. What is critical, however, is the marriage of the two concepts which inform my remarks to you this evening. Without order, our world will continue to suffer from deadly conflict, with devastating effects for both lives and livelihoods; without justice, peace will be short-lived, and the gains of development will be felt only by some of the world’s people – often only by those in whose hands power has long been concentrated, and perhaps not for long even by them, since such skewed and acquisitive development will not be sustainable.
A just international order is the lodestar by which we should set our collective course. It is to the conditions of such an order that I now turn.
Conditions of a Just International Order
There are, it seems to me, three essential criteria which must be met.
First, there must be peace, based on respect for the liberties and aspirations of all the world’s peoples. As I have already argued, the designs for world order which are not so based, whether dreamt up by ideologues or hammered out at the conference tables of cynical statesmen, will lack both legitimacy and longevity.
With that essential caveat accepted, it nevertheless remains central to the pursuit of a just international order that peace, in its narrowest sense, must obtain. By its narrowest sense, I mean the absence of violence, or the threat of 7
violence, for in conflict, nothing else is possible: no development, no rule of law, no hope of realizing the potential inherent in every human being.
But, as I have said, there must be more than peace, there must be the opportunity for the just representation of individual and collective interests. At the local and domestic level, this can mean participation in civic affairs through representative democracy, though no single model should be held up as the standard which all countries ought to replicate.
At the international level, representation means the ability of all states to participate in international decision-making processes, for their voices to be heard, and for disputes to be managed predictably and equitably, under the guidance of a consistent rule of law. It is for this reason that the development of international justice, including the expanding role of two international institutions which call this country home – the ICJ and the ICC – is so important.
And finally, more than the mere absence of violence and the chance for all peoples to air their grievances and assert their interests, a just international order requires the creation of genuine opportunities for the development of states, communities and individuals, bringing with it the prospect of equitable and sustainable development. Societies exhibiting this kind of “positive peace”, in which the rule of law ensures equal access to resources and checks the risk of corruption, are those most likely to flourish, and to maintain peace with their neighbors as well as within their borders.
These three conditions: peace, representation and opportunity are informed by the principles of equality, whether of sovereign states or of individuals, and of liberty. These pillars of a just international order turn old notions of order on their head by demonstrating that order flows from freedom, rather than requiring its curtailment. It is a vision which should be at the heart of contemporary international affairs, just as it is at the heart of the agenda of this Foundation.
The Role of the UN and the Need for Better Global Governance
It will not surprise you to hear that, as both an advocate and a former employee of the United Nations, I believe that that Organization has a critical role to play in promoting a just international order – a role that is multifaceted, and incorporates all aspects of the three conditions of just order which I have discussed.
It is the UN, through the Security Council, that has the primary responsibility for maintaining international peace and security, and in so doing, preventing the eruption of deadly conflict which undermines both order and justice.
It is the UN that provides all states with a representative forum, and through its institutional machinery, can ensure that their interests are taken into account. 8
And it is the UN which provides normative leadership, advancing aims such as human rights, gender equality and sustainable development, through the work of its agencies, funds and programs, the policies agreed by its members, and the public pronouncements of its leaders.
But in order to be able to play that unique role, the UN is in serious need of reform.
The Security Council – which represents the political realities of 1945 – fails the test of representation on which a just international order depends. That is gradually eroding its legitimacy, and thereby limiting its effectiveness in fulfilling its mandate to maintain international peace and security.
But we must be honest with ourselves, and admit that, even if reformed, the UN will still have its limits, and will remain an imperfect institution. There are sound reasons for this. As the great American statesman, Ralph Bunche, remarked when accepting the Nobel Peace Prize, “the United Nations itself is but a cross section of the world’s peoples. It reflects, therefore, the typical fears, suspicions, and prejudices which bedevil human relations throughout the world.”
These limits were acknowledged even by one of the Organization’s foremost leaders, Dag Hammarskjöld, who famously remarked that the body had been created “not to lead us to heaven but to save us from hell.” Hammarskjöld, however, combined a realistic humility about the UN’s purposes with bold and visionary leadership, thereby maximizing the Organization’s potential where it did have a special role to play. His tenure as Secretary-General should remind us that realism about the UN’s deficiencies does not entail fatalism about the opportunities it presents.
We should also remember that the UN has proved, time and again, that with inspired leaders who are willing to act as “norm entrepreneurs”, both within the Secretariat and among Member States, path-breaking change is indeed possible.
I think of the emerging norm of the Responsibility to Protect, which derives from the understanding that peoples are sovereign, rather than states, and that violations of the most fundamental human rights demand a response – if not from their own governments, then from the international community. This understanding is an essential component of a just international order.
The Responsibility to Protect has developed from the recognition that, in several instances – especially in Rwanda and Bosnia – the UN manifestly failed in its duty to protect civilians. Other innovations, including more robust peacekeeping mandates, a greater emphasis on protection of civilians and a more effective international human rights architecture, stem from the same approach, which Hammarskjöld modelled and which Kofi Annan inherited: reflection on the UN’s deficiencies; acknowledgement of the limits of its influence, and bold leadership where action is indeed possible. 9
The reforms which the United Nations requires today will, I believe, depend on wider recognition of the conditions of a just international order. Kofi Annan’s understanding of order with justice provides encouragement for those who believe both that the inherent dignity of the individual should guide world affairs, and that international institutions offer a path for its realization.
His own landmark report, In Larger Freedom, underscored this belief. In it, he wrote that: “The protection and promotion of the universal values of the rule of law, human rights and democracy are ends in themselves. They are also essential for a world of justice, opportunity and stability. No security agenda and no drive for development will be successful unless they are based on the sure foundation of respect for human dignity.”
In other words, order, according to Annan, is founded on justice.
The Role of Think Tanks
Before closing, given the shared mission of the Hans van Mierlo Foundation and my own organization, The Hague Institute for Global Justice, I would like to offer some brief thoughts about how think tanks – which should also be “do tanks” – can contribute to a just international order.
Think tanks play an important role in shaping the normative environment in which states and international organizations act. Sometimes they make recommendations which are transferred instantly into policy. More often, the ideas that they propound through policy-relevant research have a gradual and incremental impact on the thinking of international actors.
One instructive example of this role is the work of the Carnegie Commission on Preventing Deadly Conflict, whose path-breaking work in the 1990s informed, to a large extent, the thinking of the United Nations and several key Member States.
Although the extent to which UN bodies such as the Security Council or Peacebuilding Commission should have a preventive mandate remains contentious, the importance of conflict prevention is now recognized by most relevant actors, as is shown in its integration into the work of peacekeeping missions, development activities and efforts to strengthen human rights and the rule of law in fragile states. After all, it is only by preventing deadly conflict that we can truly “save succeeding generations from the scourge of war”.
Think tanks such as the van Mierlo Foundation and Hague Institute also do vital work through convening experts, sharing knowledge and thereby influencing practice. This can take the form of highlighting cutting-edge research through advocacy, or training practitioners to improve the implementation of policies.
Conclusion
By concluding with this emphasis on the contribution that think tanks can make to the development of a just international order, I hope to remind you that we all 10
have a role to play in bringing about the kind of world we want to live in. As Gandhi said, “Be the change that you wish to see in the world.”
The establishment of order with justice is not only the preserve of diplomats and politicians. It is also the task of economists, lawyers, community activists, businesspeople and, perhaps most importantly, educators – for it is, as I have said, young people who must continue this essential work in the decades to come.
Ladies and Gentlemen, although the challenges that the world faces today are serious, and although there will always be those attracted by an order which concentrates power in the hands of the few, not the many, I find myself optimistic about the possibility of a just order for our world.
Optimistic, because of what has been achieved by the pioneers of justice, both within states and on the international stage.
Optimistic, because of the commitment and engagement of those gathered here tonight, and many people like us around the world.
Optimistic, in short, because the tools for a just international order are at our disposal. What is required is merely the will to put them to work.
If we make it our common endeavor, order with justice can be the hallmark of international life in the decades to come. Right now, it is a noble aspiration: our task is to make it a reality.
Thank you very much.
‘Un liberalisme triste’
Het liberalisme van Bertrand de Jouvenel is een sceptisch liberalisme, waar de overtuiging aan ten grondslag ligt dat je niet boude stellingen moet poneren maar beter de juiste vragen kunt stellen.
Dit artikel is verschenen in de idee nr. 5 2014.
Door Daniël Boomsma
De meest fascinerende denkers laten zich maar moeilijk indelen in de klassieke politieke stromingen. Het zijn denkers die een ode brengen aan de complexiteit van mens en politiek. Ze weigeren ondubbelzinnig te kiezen, ervan overtuigd dat dat niets beslecht, en in het ergste geval leidt tot valse trots, kortzichtigheid of ideologische intolerantie. Ze zoeken instinctief het (wankele) midden op en zijn bereid te leven met vragen en twijfels, zonder de drang te voelen deze weg te willen redeneren. Vaak zijn het gevoelige liberalen met een zwak voor politieke subtiliteit en sound judgement. De Franse politieke filosoof en econoom Bertrand de Jouvenel was zo’n denker. Een sceptische en gematigde liberaal, die zich, net als zijn inspirators Benjamin Constant en Alexis de Tocqueville, eerder geroepen voelde om de politiek te analyseren dan om meeslepende theorieën te formuleren. Jouvenel’s filosofie is vooral een pleidooi voor behoedzaamheid en aarzeling. Hij bewonderde niet voor niets de Britse stijl van politiek voeren, die in zo’n sterk contrast stond met de vaak ongeduldige politiek in Frankrijk.
Gepacificeerd kosmopolitisme
Edouard Bertrand de Jouvenel des Ursins werd geboren in 1903 in Parijs, waar hij later aan de Sorbonne rechten en wiskunde studeerde. Hij was de zoon van Henri de Jouvenel, een invloedrijk journalist en liberaal staatsman in het Franse parlement. Zijn moeder Sarah Boas leidde een bekende Parijse salon, die werd aangedaan door tal van bekende (en minder bekende) politici en denkers. Beide ouders waren opgegroeid in het Europa van de Belle Epoque, een periode van ongekend optimisme en materiële en culturele welvaart.
Maar de jonge Bertrand groeide in een heel ander continent op. De Eerste Wereldoorlog markeerde het einde van het optimisme dat een groot deel van de negentiende eeuw had gekenmerkt. Mensen verloren hun vertrouwen in vooruitgang. De Jouvenel’s memoir Un Voyageur dans le siècle dat hij in 1979, drie jaar voor zijn dood, publiceerde, is in dit licht een waardevol tijdsdocument. Het beschrijft precies de omslag van optimisme naar pessimisme en de gelatenheid die zijn generatie (geboren tussen 1899 en 1907) na de Eerste Wereldoorlog doormaakte. De jeugdige Jouvenel – en ook Raymond Aron, met wie hij goed bevriend was – droomde eerst nog van een nieuwe wereldorde van gepacificeerd kosmopolitisme, vrijheid en welvaart.
Maar het liep anders. Ook voor Jouvenel. In 1936 leek hij zelfs al zijn overtuigingen overboord te gooien toen hij lid werd van de fascistische, anti-democratische Parti Populaire Francais (PPF), en bevriend raakte met de prominente nazi Otto Abetz. Net als voor veel andere intellectuelen bleek de verleiding van de extreem rechtse flank te groot. Na het uitbreken van de oorlog distantieerde Jouvenel zich echter in elk opzicht van de fascisten en nazi’s, en nam hij zelfs deel aan het verzet in Frankrijk. Dat verzet brachten hem en zijn gezin zodanig in gevaar dat hij in 1943 besloot naar Zwitserland te vluchtten, waar hij in het Franstalige kanton Neuchâtel ging wonen.
Groeiende macht
In Neuchâtel begon Jouvenel’s intellectuele carrière pas echt. In 1945 schreef hij er zijn eerste grote werk: Du Pouvoir, Histoire naturelle de sa croissance, dat enkele jaren later werd vertaald als On Power: the natural history of its growth. Het boek verhandelt en bekritiseert de groei van staatsmacht (of “totalitaire democratie”), en stelt op de titelpagina de centrale vraag in de vorm van een citaat van de Romeinse dichter Juvenalis: “Wie waakt er over de wachters?” Oftewel, hoe controleer je de macht? En hoe kan de moderne neiging om macht te centraliseren worden tegengegaan?
De Jouvenel betoogt dat staatsmacht sinds de 12de eeuw is gegroeid, zich heeft geconcentreerd, en een steeds steviger greep op de levens van mensen heeft gekregen. Het eerste hoofdstuk – The Minotaur presented – bevat een aantal voorbeelden, waaronder de langzame groei van legers. Karel de IVe, keizer van het Heilig Roomse Rijk, had in de 14de eeuw zo’n 25,000 manschappen tot zijn beschikking. Louis XVI van Frankrijk had vier eeuwen later een leger van 180,000 man.
Tijdens de Napoleontische oorlogen vochten zo’n drie miljoen soldaten in Europa. Een eeuw later namen er tien keer zoveel mannen deel aan de Eerste Wereldoorlog. Die groei was vooral het gevolg van de dienstplicht, een welkom middel voor machthebbers om hun macht uit te breiden. Nu doet het voorbeeld van de diensplicht wellicht weinig relevant aan, maar het is voor Jouvenel illustratief voor de aard van macht. De legers werden uitgebreid niet uit noodzaak, maar omdat het kón. De les? Macht creëert de omstandigheden voor haar eigen uitbreiding, ongeacht de goede bedoelingen van politici.
Wil van het volk
De democratisering van West-Europa en het einde van de absolute monarchieën in de 18de en 19de eeuw, betekende volgens Jouvenel niet dat de aard van macht wezenlijk veranderde. Deze kreeg in de democratie alleen een ander gezicht, in de vorm van volkssoevereiniteit en de volkswil. Het principe van volkssoevereiniteit zag Jouvenel als een belangrijke oorzaak voor de opkomst van totalitaire regimes in de 20ste eeuw en de uitbreiding van de staatsmacht in meer algemene zin. Het betekende dat machtshebbers onder het mom van de wil van het volk, of het algemeen belang, hun macht konden uitbreiden en centraliseren. Het ging immers om de ‘belangen’ van het volk, en een centraal gezag kon die belangen het meest efficiënt behartigen.
Jouvenel contrasteerde het idee van de volkswil uit de moderne democratie met de feodale middeleeuwen. In onze populaire cultuur dienen de middeleeuwen vaak om iets archaïsch – ‘middeleeuws’ – of barbaars te noemen. Maar de periode is niet zo duister als we denken, suggereert Jouvenel. We kunnen er zelfs van leren. De middeleeuwer stond bijna van nature wantrouwend tegenover elke vorm van gecentraliseerde macht. Hij boog alleen naar de macht die zich lokaal legitimeerde, dat wil zeggen die op kleine schaal bijdroeg aan het welzijn van de gemeenschap. Een abstract idee van het volk, dat aan de basis van elk modern nationalisme staat, sprak niet tot zijn verbeelding. Jouvenel kon zich in deze gedachte vinden. Sterker, hij koesterde er een bijna nostalgische sympathie voor. Toch pleitte hij niet voor een terugkeer naar die middeleeuwse geest. Hij wist dat die geest alleen nog gecultiveerd kon worden in een historisch licht, en pretendeerde niet dat de oude orde in ere hersteld zou kunnen worden.
Maar het voorbeeld van de feodaliteit bleef voor Jouvenel waardevol. Het vormde een spiegel voor de mens van nu. In tegenstelling tot de middeleeuwse politieke orde, heeft de moderne democratische staat de neiging om (lokale) sociale verbanden van mensen onderling te miskennen, of langzaam en vaak onbedoeld kapot te maken. Het is een echo van Tocqueville: centralisering van macht – absolute soevereiniteit – leidt tot de ‘atomisering van de samenleving’. Dat heeft tot gevolg dat de enige bestaande relatie die tussen soeverein (of grondwet) en volk is. Lokale sociale autoriteiten – van kerk tot vissersvereniging – zullen zich hiernaar moeten schikken.
Gedeelde opvatting van het goede
De waarschuwing voor de concentratie van macht berust op een, aan de moderne liberale democratie inherent spanningsveld – die tussen staat en samenleving. En het benoemen van spanningsvelden, het stellen van vraagtekens bij de moderne tijd, dat was precies Jouvenel’s doel. Door zijn belangrijke werken loopt de geest van Tocqueville: licht wantrouwend tegenover de toekomst, de degelijkheid en menselijkheid van de moderne democratie erkennen, maar haar desalniettemin aan een kruisverhoor onderwerpen.
In Sovereignty: An Inquiry into the Political Good (1957), benoemt Jouvenel een tweede spanningsveld dat de moderne democratie eigen is. Deze heeft betrekking op de open, dynamische samenleving en the common good. Jouvenel schrijft dat de omvangrijke, dynamische en open samenleving van de moderne tijd op gespannen voet staat met het idee van een gedeelde opvattingen van het goede. Vervolgens stelt hij zich de vraag: wat is nog de betekenis en waarde van the common good in zo’n dynamische en snel veranderende samenleving? Is het überhaupt mogelijk of wénselijk om er overeenstemming over te vinden?
Aanvoerder
Jouvenel denkt dat geen samenleving het zich kan veroorloven om niet over een gedeelde opvatting van het goede na te denken. Maar die opvatting over het goede moet aansluiting vinden bij een dynamische en open samenleving. Die samenleving is immers realiteit. “Primitieve nostalgie” heeft geen zin, al erkent Jouvenel dat de moderne (stads)mens altijd zal blijven zoeken naar de kleinschaligheid en geborgenheid van de traditionele gemeenschap. Die nostalgie in onze cultuur heeft zijn wortels in het idee dat een gedeelde opvatting over het goede, en daarmee een gevoel van inclusiviteit en geborgenheid, alleen kan bestaan in een kleine gemeenschap, die wordt gekarakteriseerd door kleinschaligheid, homogeniteit van opvoeding, cultuur en achtergrond, weerstand tegen verandering en vernieuwing, en een bepaalde onveranderlijkheid.
Jouvenel was er juist van overtuigd dat er een brug kan worden geslagen tussen de traditionele en de moderne samenleving, tussen Plato’s gesloten Polis en Popper’s Offene Gesellschaft. In de dynamische samenleving kan er zowel ruimte zijn voor de Dux, de aanvoerder en vernieuwer, als de Rex, hij die behoudt, stabiliseert en sociale continuïteit in consolideert. De Jouvenel waarschuwt wel: wie alleen de Dux ruimte gunt, riskeert dat het hele bouwwerk dat een samenleving heet in elkaar stort.
Het is een tekortkoming van Jouvenel dat hij niet beschrijft hoe de brug tussen ‘Plato en Popper’ precies geslagen moet worden. Maar hij geeft wel voldoende waarschuwingen. Zo benadrukt hij keer op keer waar een gemeenschappelijke opvatting van het goede niet op moet rusten. In een moderne samenleving heerst er bijvoorbeeld de neiging om het goede als synoniem te zien voor “chrematistiek”, het vergaren van welvaart en het bevredigen van materiële behoeftes. In zijn essay The Idea of Welfare (1952) waarschuwt Jouvenel dat er niet zoiets bestaat als de rationele optelsom van individuele behoeftes. Er is geen “felicific calculus” (of Bruto Nationaal Geluk) zoals de Britse filosoof Jeremy Bentham beweerde, waarmee we welvaart en welzijn kunnen meten en vaststellen. Welvaart en welzijn hebben geen wezenlijk moreel fundament. Beiden gaan vooral om individuele beleving.
Politieke balans
Wellicht dat een tweede neiging in een moderne samenleving is om, naast het vergaren van welvaart, niet een opvatting van het goede te formuleren, maar om slechts aandacht te besteden aan het uitbannen van allerlei kwaden. De moderne mens is eerder geneigd zijn ongemakken te bestrijden, dan om zijn waarden te cultiveren. Een samenleving riskeert zich dan te vervreemden van wat in de politieke filosofie de ends of life worden genoemd: dat wat een intrinsiek waardevol is en niet slechts een middel is, of alleen bestaat bij de gratie van één of ander kwaad.
Misschien was het ook wel Jouvenel’s bedoeling om niet met schijnbaar heldere oplossingen te komen, en vooral te waarschuwen en te analyseren. Hoofdstuk zeven van Sovereignty, waarin Jouvenel naar een conclusie toewerkt, is niet voor niets getiteld The problem of the common good. In een open samenleving is een gedeelde opvatting van het goede nooit een statisch gegeven. Het is een problematisch vraagstuk. Maar een middenweg tussen het kleine en grote, tussen het homogene en heterogene, tussen het behoudende en het veranderende, is mogelijk. Het is vooral een kwestie van politieke balans vinden, ervoor zorgen dat noch de Rex noch de Dux uit beeld verdwijnt.
Scepsis
Het feit dat er vooral dilemma’s (over het goede in de open samenleving) en spanningsvelden (tussen staat en samenleving) naar voren komen in Jouvenel’s werk zegt iets over de kern van zijn liberalisme. Het is een sceptisch liberalisme, waar de overtuiging aan ten grondslag ligt dat je niet boude stellingen moet poneren maar beter de juiste vragen kunt stellen. In The Pure Theory of Politics (1963, origineel in het Engels) stelt hij zelfs dat “a political problem is not solved, it may be settled, which is a different thing altogether”. Het gaat hem om prudentie. Jouvenel heeft het beste voor met de liberale democratie als hij wijst op de keerzijdes van de volkssoevereiniteit, of als hij het problematische vraagstuk van het goede in een open, dynamische samenleving opnieuw aansnijdt. Hij weet echter dat liberale democratieën fragiel zijn. Zijn scepsis vloeit voort uit een gevoel van zorg en betrokkenheid.
Jouvenel treedt de moderne tijd daarom met aarzeling tegemoet. On Power is daar een product van. En hetzelfde geldt voor Sovereignty en The Pure Theory of Politics. In al zijn aarzeling blaast hij nieuw leven in een traditionele liberale sentimenten: intellectuele scherpte en een brede morele fijngevoeligheid bijvoorbeeld. De Amerikaanse politiek theoreticus Daniel Mahoney vat die sentimenten in zijn intellectuele biografie van Jouvenel samen als de poging “to widen our political imaginations in order to confront the full range of political possibilities”. En is dat niet de rol van de scepticus in de politiek?
De politieke denker Pierre Manent (1949) noemde Jouvenel de aanhanger van un liberalisme triste. Het is sober, en soms zelfs melancholisch als Jouvenel de moderne tijd contrasteert en vergelijkt met de feodale orde en de klassieke oudheid. Hij lijkt met één been in het verleden en één been in het heden te staan. Maar het is desalniettemin een waardevol liberalisme. Het is niet meeslepend. Het is niet groots. Het is ook niet origineel of baanbrekend. Misschien dat we over Jouvenel hetzelfde kunnen zeggen als wat een literair criticus eens zei over de Russische schrijver Toergenjev: “He speaks to us for a politics of hesitation, a politics that will never save the world but without which the world will never be worth saving”.
Daniël Boomsma is jurist en publicist. Hij schrijft o.a. voor de Groene Amsterdammer.
Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen.Door Johan Fretz
Hoe dichterbij de dienst of het product, hoe meer we erin vertrouwen. Althans, zo lijkt het onderhand als je kijkt naar de rappe opkomst van de deeleconomie waarin bedrijven als Uber en AirBNB de dienst uitmaken. Hoe lang zou het duren voor je via de Apps UberLong en NierBNB je organen met mensen kunt delen in de buurt? ‘Heb een lever over, niet veel meer waard, voor twee tientjes mag je ‘m ophalen’. En denken wij dan: ‘Kijk eens, komt van iemand hier in de buurt, dus het zal wel deugen’? Het is begrijpelijk dat we vaak meer vertrouwen hebben in producten en diensten wanneer we weten waar ze vandaan komen, of wanneer ze ons elk geval het gevoel geven dat we hun oorsprong kunnen achterhalen.
Misschien is dat wel een van de grootste gevolgen van de crisis. Door dat de grote, onaantastbaar gewaande, instituten instortten, besloten mensen vanaf de grond te werken aan een nieuwe, meer lokale economie. Want op lokale structuren hebben we meer invloed en daardoor lijken ze bestendiger. Klinkt logisch. Er zitten natuurlijk een hoop haken en ogen aan deze ontwikkeling, want die leuke bedrijven als Uber en airBnB zijn echt niet alleen maar uit op lokaal vertrouwen en het gemak van delen. Of wij hierop echt meer invloed hebben, zal moeten blijken.
Maar hoe het uiteindelijk ook zal uitpakken, het proces naar de dichterbij-huis-economie is in volle gang en dat zegt iets over de tijdgeest. Het is daarom niet gek om de vraag te stellen: als diensten en producten meer gelokaliseerd worden, moeten we dat dan niet ook doen met macht?
Daar nodigt de tijd in meer opzichten toe uit. Veel mensen hebben het gevoel dat de macht alsmaar abstracter wordt, zowel op Europees als nationaal niveau, en vaak hebben ze het gevoel helemaal geen invloed meer te hebben op wat er wordt besloten. Wat kan daar beter verandering in brengen dan de macht lokaler te organiseren? Misschien denken de machthebbers in Den Haag zo mee te liften op de trend, door verantwoordelijkheden uit te besteden aan lokale overheden.
Ik ben benieuwd of ze van ons als burgers nu ook meer gaan verwachten. Andere dingen. Dat we ons er meer mee gaan bemoeien bijvoorbeeld, nu de macht dichterbij komt. Gemeente-Apps ontwikkelen: UberSjon, gemodelleerd naar het ideale raadslid. Zodat we via smartphones belangrijke zaken kunnen agenderen: ‘Geachte Sjon, het vuilnis is nog altijd niet opgehaald, dit duurt nu al een week, gaarne snel oplossen.’ En langzaam maar zeker ook de grote thema’s waar Sjon over moet beslissen. Pensioenen, onderwijs, zorg. Wie weet leidt dit tot een bloeiende wisselwerking tussen volk en politici. Het zou kunnen. Want wie dichtbij huis ziet dat hij invloed kan uitoefenen op de macht, dat er besluiten worden genomen waarbij hij als burger bij betrokken is, zal misschien ook weer meer gaan vertrouwen in de democratie.
Maar wil de lokale macht het succes van de lokale economie achterna gaan, zal er meer nodig zijn dan het lokaliseren van besluitvorming. Je kunt de macht wel dichterbij huis halen, maar voelen wij ons wel zoveel verbonden met de lokale macht? Ik lees nog altijd veel meer over Den Haag en Brussel, dan over Amsterdam. Wat ik van de lokale macht weet is dat je hier met een biertje niet buiten mag staan op een terras, dat een kat die al jaren in een cafe rondloopt weg moet vanwege regels. En Sjon, die ken ik helemaal niet. Nooit ontmoet. Voordat Sjon straks over alle grote vraagstukken beslist, moeten hij en de burger elkaar misschien eerst maar eens wat beter leren kennen.
Johan Fretz is schrijver en cabaretier.
Deze column verscheen in Idee nr. 5 2014: Lokaal aan de macht.Een kwestie van algemeen belang
Terwijl lange tijd vooral zorgen werden geuit over de haalbaarheid van de decentralisaties, komt er geleidelijk een fundamenteler debat op gang over de gevolgen ervan voor onze democratie. Dat is goed en nodig, meent Jieskje Hollander. Het betreft echter geen technisch vraagstuk dat in bestuurlijke of beleidskringen kan worden afgedaan, maar raakt de kern van ons denken over democratie in Nederland.
Door Jieskje Hollander
Met het uitspreken van de troonrede is de start van het parlementaire jaar 2014-2015 een feit. Een op voorhand historisch jaar in de geschiedenis van de vaderlandse beleidsinrichting waarin ‘de drie decentralisaties in het sociale domein’, waar politiek en beleidsminnend Nederland reeds lang over spreken, hun beslag zullen krijgen. Sinds hun aankondiging worden deze immense verschuivingen van taken met – afwisselend – optimisme en zorg gadegeslagen. Positieve geluiden overheersen daar waar men zich richt op de kwaliteiten die gemeentes in positieve zin van het Rijk onderscheiden. Beter dan het afstandelijke en anonieme ‘Den Haag’ hebben gemeentes zicht op de werkelijke en specifieke behoeften van hun inwoners en kunnen deze bovendien beter met elkaar in verband brengen. Zo kan eindelijk ‘maatwerk’ worden geleverd; een ontwikkeling die, verondersteld, bijdraagt aan de (kosten)efficiëntie van beleid en aan de vrijheid en het geluk van de persoon die het betreft. De zorgen betreffen veelal de argumenten van tijdsdruk en haalbaarheid. Hebben gemeentes voldoende tijd gehad zich toe te rusten op hun taken en mogen we verwachten dat zij deze taken (met minder geld dan het Rijk) kunnen uitvoeren? Los van deze uitvoeringsvraagstukken krijgt, naarmate het ‘Uur U’ dichterbij komt, ook een fundamenteler debat steeds meer aandacht: het gevolg van de decentralisaties voor de waarborging van de Nederlandse democratie. Een kwestie die niet draait om bestuurlijke vernieuwing in enge zin, maar om de houdbaarheid en toekomst van de Nederlandse democratie zoals die vorm kreeg sinds de 19e eeuw.
Macht en tegenmacht
De zorgen rond het democratisch gehalte van de decentralisaties zijn divers. En lopen uiteen van heel concreet en technisch naar – op het eerste oog – conceptueel en academisch. De gemene deler is de waarschuwing dat de decentralisaties dan wel in belangrijke mate door bestuurlijke logica (goed in termen van maatwerk en efficiëntie winst) mogen zijn ingegeven, maar dat hun democratisch effect – d.w.z. hun effect op en in de Nederlandse democratische orde – niet vergeten mag worden. In essentie: dat macht niet mag decentraliseren, zonder een parallelle beweging van tegenmacht omdat zonder die beweging de liberale democratie gevaar loopt.
Lokale macht zonder versterkte lokale controle vormt de dood in de pot voor de mate waarin mensen nog greep hebben op lokale overheidsorganen; organen waaraan zij in de eerste plaats een deel van hun soevereiniteit afstonden om hen tegen willekeur en private afhankelijkheid te beschermen en die dus zouden moeten bestaan bij de gratie van hen, en niet andersom. Daarom benadrukken de bezorgden: gemeenten zijn géén uitvoeringskantoren van Den Haag. Het zijn democratische entiteiten op zich, die, zodra zij meer en directer zullen gaan over de rechten en voorzieningen van hun inwoners, ook om democratische betrokkenheid op lokaal niveau vragen. Maar kan de lokale democratie daarin voorzien? Is zij daar op toegerust? En wat betekent dit voor de Nederlandse democratische orde in zijn geheel?
De spanning tussen de bestuurlijke en democratische waarden wordt het meest tastbaar in het vraagstuk van de ‘gemeentelijke samenwerkingsverbanden’, aangegaan tussen kleine gemeenten om samen de uitvoeringsuitdagingen van de decentralisaties het hoofd te bieden. Hier ligt het veelbesproken risico van raadsleden die worden verzocht ‘te tekenen bij het kruisje’ door Colleges die hun plannen – om redenen van doelmatigheid, efficiëntie en slagkracht – eerder al zorgvuldig afstemden met collegabestuurders.[i] Een dynamiek die reeds werd vergeleken met de nationale parlementaire goedkeuring van zwaarbevochten Europese verdragen; een parallel die – terecht of niet – weinig optimisme oproept bij het denken over democratische legitimiteit en het vanzelf goed komen daarmee in de operatie decentralisatie. Een andere ‘klassieke’ zorg betreft de middelen waaruit gemeenten de decentralisaties moeten betalen. Als de decentralisaties om lokale (politieke) voorkeuren gaan, zo luidt de gedachte, moet de financiering en het bepalen van de financiële prioriteiten ook een lokale, en democratisch afrekenbare aangelegenheid zijn. Een analyse die uitmondt in de afwijzing van een ‘Haagse’ pot met geld en de roep om een eigen belastinggebied voor gemeentes.[ii]
Zo’n directe connectie tussen lokale kiezers en lokaal bestuur op tal van terreinen wordt steeds nadrukkelijker bepleit: onlangs nog riep de Hilversumse burgemeester Pieter Broertjes (PvdA) op tot het loskoppelen van de gemeenteraadsverkiezingen van een landelijke datum en een direct(er) gekozen burgemeester met een eigen en eenduidig mandaat en een zittingstermijn van gelijke duur als die van de raad.[iii]
Verbreed het perspectief
De groeiende aandacht en roep om steun voor het in stelling brengen van lokale tegenmacht daar waar de nieuwe macht zich vestigt, doet ons – Democraten – natuurlijk goed. Het vergroten van de lokale controlemogelijkheden draagt bij aan de mate waarin burgers vorm kunnen geven aan hun eigen leven en leefomgeving. Maar hiermee zijn we er niet. De democratische effecten van de decentralisatie spelen niet enkel op lokaal niveau, maar raken de samenhang van de Nederlandse democratie in haar geheel. De liberale denker Frank Ankersmit heeft in dit verband gewezen op de mogelijk verstrekkende en onbedoelde gevolgen van het doorbreken van de logica van representatieve democratie, zoals die sinds de 19e eeuw in Nederland vorm kreeg.[iv] De kern van zijn appèl: denk niet lichtzinnig over ‘de-centraliseren’. Meer nog dan een complexe bestuurlijke opdracht, zijn de decentralisaties een diepgaande ingreep in ons historisch gevormde democratische systeem; een ‘verkleining’ van het bestuurlijke stelsel die hernieuwde lokale afhankelijkheden kan genereren en zo – stelt Ankersmit prikkelend – de liberale verworvenheden van de democratie in Nederland teniet kan doen en feodale valkuilen laat herleven.
Ankersmits argument valt te lezen als een waarschuwing tegen de teloorgang van het (denken over het) publieke of algemeen belang. Met de decentralisaties lijkt op de terreinen van de langdurige en jeugdzorg – de facto – afscheid genomen te worden van een centraal-democratisch, kwalitatief gedefinieerd publiek belang. Lokale verschillen zullen ontstaan met betrekking tot de beschikbaarheid, kwaliteit en prijs van beschikbare voorzieningen in gemeenten. Dit maakt maatwerk mogelijk en dat spreekt aan, maar hiermee komt óók het vraagstuk rond belangrijke sociaal-liberale waarden als kansengelijkheid en rechtvaardigheid in beeld: in hoeverre vinden we de ontstane verschillen rechtvaardig? Welke verschillen vinden we wel of niet acceptabel? En hoe en wanneer bepalen we dat onderscheid? Met zijn allen – als Nederlanders – binnen de staatkundige contouren van eenheidsstaat Nederland? Of als inwoners van onze specifieke gemeenten, onze lokale democratieën ieder voor zich? En indien dat laatste, waar kan men terecht als het echt mis gaat? Of andersombekeken – minstens zo belangrijk – hoe zorgen we dat ‘Den Haag’ gemeenten een eerlijke kans geeft en voorkomen we bestuurlijk getouwtrek van deze zijde?
Meer dan bestuurlijke vernieuwing
Voor zover deze fundamentele vragen over onze democratische orde al gesteld worden, blijft een diepgaand debat erover uit en wordt beantwoording ervan geparkeerd als een zaak voor de toekomst. Een gemis, want het versterken van de lokale democratie draait niet alleen om bestuurlijke vernieuwing in de klassieke zin van het woord of het simpelweg implementeren van vormen van directere democratie in de gemeentelijke praktijk. Het draait om een totaalvisie op de (houdbaarheid) van de (representatieve) democratie in Nederland en het bewaken van de samenhang tussen het geheel en haar delen. Dit vergt het serieus nemen van grote, ogenschijnlijk abstracte vragen, om die vervolgens – in alle diversiteit – te vertalen in concrete oplossingen.
De Van Mierlo Stichting (VMS) nam de handschoen al op waar het de praktische uitwerking van de veel misbruikte term ‘participatiesamenleving’ betrof. In navolging van Alexander Pechtold die zich onlangs in de Algemene Politieke Beschouwingen uitsprak tegen ‘een al te simpele en eenzijdige invulling van het begrip participatiemaatschappij’ waarin mensen als beleidsinstrumenten lijken te worden gezien, wijst de VMS op de werkelijke opdracht waarvoor de participatiesamenleving ons stelt: het anders inrichten van de overheid zodat burgers zich ook daadwerkelijk gesteund zien als zij initiatieven ontplooien.[v] Voortbouwend hierop zal in de komende maanden de toekomst van, zowel de lokale en – in samenhang daarmee – centrale democratie en haar inrichting onze aandacht krijgen. Van de abstracties van het rechtvaardigheidsvraagstuk tot de concrete rol van zeer relevante, maar onderbelichte, actoren als regionale media of het ministerie van Binnenlandse Zaken – NB: een opvallende afwezige in de decentralisatie discussie, zo werd al eerder opgemerkt[vi] – en meer. Want: een sterke, samenhangende en florerende democratie is van algemeen belang.
Jieskje Hollander is wetenschappelijk medewerker van de Mr. Hans van Mierlo Stichting, wetenschappelijk bureau voor sociaal-liberaal gedachtegoed.
Dit artikel verscheen in Idee nr. 5 2014: Lokaal aan de macht.
Noten
[i] In antwoord op dit risico pleit D66 pleit voor de opschaling van gemeentes waardoor samenwerkingsverbanden overbodig worden; een oplossing gericht op zowel het bestuurlijke uitvoeringsprobleem als de democratie zorg.
[ii] Daarvoor pleiten onder ander Jozias van Aartsen Marc Chavannes in september in, respectievelijk, het Financieel Dagblad en de NRC.
[iii] Pieter Broertjes, ‘Hak pad in democratische jungle’, Volkskrant (9 september 2014).
[iv] Frank Ankersmit, ‘From the Middle Ages to democracy – and back again’ (ongepubliceerd congres paper 2014). Dit punt zal in o.a. uitgewerkte vorm ook terugkeren in zijn nieuwe boek ‘Hoe de Middeleeuwen terugkeerde in de Nederlandse politiek’, te verschijnen in 2015.
[v] Van Mierlo Stichting, Van Opgelegde naar Oprechte participatie. De mens en zijn verbindingen in samenleving, economie & staat te verschijnen bij Boom/Lemma in november 2014.
[vi] Douwe Jan Elzinga, ‘BZK te onzichtbaar bij de decentralisatie’ Binnenlands Bestuur (28 februari 2014).