Lees hier het pdf van dit artikel. The Balkans societies are still to a large extent defined by the dominance of ethno-nationalism and collective values and norms. While the eu for a long time has been a role model in terms of democratic values and norms, Balkan citizens are increasingly disillusioned with the values Europe represent. Door Vedran Dzihic Croatian philosopher and activist, Boris Buden, recently published a new book in German entitled Zonen des Übergangs (Zones of Transit/Transition/ Transformation). Buden argues that the democratic transition the Western Balkans countries are going through has not delivered on its promises. This is, according to Buden, partly because of the top-down and culturally insensitive approach of the international community, partly because of the immanent weaknesses of the democratic model of the West itself and partly because of the persistent authoritarian and nationalistic values and norms within the societies. Buden criticizes the reduction of societies involved in the process of promotion of democratic rules, norms and values to simple subjects and recipients of ‘democratic wisdom’ from the democratic West. As a consequence, according to Buden, the process of democratization resulted into widespread disenchantment and disillusionment with democracy, apathy and political pessimism of the population, which has given the space for old authoritarian values to flourish. Following Buden’s arguments, the Balkans as a region is best described as a zone of multiple, very painful and contradictory transitions and transformations. The speed and character of transformations in the last two decades are different than any other kind of transformation that happened before. Dissolution of the former Yugoslav created a completely new political landscape, triggering a process of enormous changes of values, norms and socially accepted behaviors. Democracy became the only vision for the future, the Western world and the EU emerged as creators of rights, promoters of freedom and equality, and – last but not least – the EU became a symbol for economic and social prosperity, a dream that has been dreamt by almost anyone in the Balkans at the beginning of the ’90s. The EU became a role model (in terms of norms and values) for the development of the Western Balkans. In this context, the question asked in this paper is the one about the state of the Balkan democracy after decades of painful wars, conflicts and internationally led democracy promotion missions and finally, Europeanization as the factual ‘ad hoc acquis democratique’. Persistence of nationalist and collectivists values in the Balkans Parallel to the role of Western democracy as a role model for development of new ‘European’ and ‘Democratic’ values and implementation of ‘European norms’, democracy in the Balkans has been confronted with a number of traditional and rather authoritarian values, first and foremost the strong influence of ethno-nationalism. The transformation of violent and conflict-driven ethno-nationalisms towards more liberal values of tolerance, individualism, pluralism and interstate/-ethnic cooperation can be seen as one of crucial preconditions for ‘democracy to become the only game in town’. Unfortunately, the Balkans societies are still to a large extent defined by the dominance of ethno-nationalism and collective values and norms. The Western Balkan countries still contain a striking number of ethnic conflicts. The conflict between Serbia and Kosovo regarding the situation in the North of the youngest state in Europe exploded once again during the summer and autumn 2011. Ethnic tensions in Bosnia and Herzegovina are still extremely high, the conflicts between the major Bosnian, Croat and Serb political parties growing. In November 2011, more than one year after the general elections of 2010, the country is still without a state government. Genocide cases between Serbia and Croatia before the International Court of Justice are still the integral part of the relationship between these two countries. In Croatia, the still ruling Croatian Democratic Union (HDZ) started to return to nationalistic arguments of the past during the election campaign in autumn 2011. At the same time, the right-wing parties and nationalist extremism is growing in Serbia. The authoritarian, collectivists and nationalists values are still relevant part of the Western Balkans’ present. Given the effects of the economic crisis as well as the internal crisis of the EU, it seems unlikely that the region will be able to erase all of its troublesome problems in the near future. One particular and very negative effect of ethnonationalism can be seen in case of Bosnia and Herzegovina, which represents the most devastating example of the influence of ethno-nationalism. Looking at the current state of crisis of the Bosnia, it is more than obvious that ethno-nationalism, ethno-politics, ethno-institutions of the post-war period, makes true democracy and sustainable development of democratic values in Bosnia impossible. The rule of ethno-nationalism and ethno-politics together with limited functioning of the Bosnian statehood since the peace agreement of Dayton, sustains and re-produces the conflict and cleavage lines that emerged as a consequence of war. This is precisely where the issues of values come into play: instead of reaffirming democratic values of individual liberties and freedoms, rule of law and individual equality, the ethno-nationalist agenda consists of completely opposite values and norms. In the ethno-nationalist case, individual citizens are regarded as a source of friction, as a foreign body within collective group of ethnically identical members of one – our – nation. Opinion polls conducted in some of the Balkans states show particularly strong significance of national or even nationalistic values. Some of them are expressed in terms of interethnic distance, which is still quite high, other in the support for ‘national heroes’ (like Mladic in Serbia or Gotovina in Croatia). Mladic and Gotovina are accused of mass crimes committed during the wars. We can summarize and argue that authoritarian and ethnically conotated values and norms are still persistent in the Balkans societies. This is certainly an integral part of the looming crisis of democracy and democratic values in the Balkans. Looming crisis of democracy and democratic values in the Balkans Let us now focus on the question of democratic values and norms. Has the multiple zone of transition produced any stable identity democratic patterns and values? Do the countries in the region share the same or at least similar fate when it comes to democracy and democratic values? Looking at different historical stages of development of the Balkans from 1945 until today, I would argue that a triple promise of democracy (promise of democracy in a socialist manner during the Socialist Yugoslavia, the promise of democracy at the beginning of the new global liberal democratic era in the ’90s, and the promise of democracy today) ended in triple disillusionment. This is because each time the ideal of democracy has entered in collision with reality. For example, the promise of national or nationalist democracy at the beginning of the ’90s, based on exclusive claims of members of each ethnic group has ended in wars, blood, new borders, and new weak states. We only need to recall 100.000 killed in Bosnia, millions of refugees, destroyed economies and traumatized societies to recognize how disastrous the promise of exclusive democracy of Milosevic and Tudjman, and all Milosevics and Tudjmans in the ’90s, was. The promise of democracy at the beginning of the ‘90s ended in new authoritarian regimes in Croatia and Serbia. Such transformation slowed down the reform processes and led to a popular disillusionment with notion of democracy and weakening of democratic values. When it comes to the promise of transitional democracy, which is in focus of this article, the following main characteristics that have been shaping and still shape the post-Yugoslav democratization process come to mind. As a first important characteristic the issue of stateness and its ethno-national interpretation dominated the transformation and still directly hinders the fulfillment of basic democratic norms and development of democratic values across the region. Scholars have pointed to the intrinsically undemocratic character of the national idea. Democracy in the Western Balkans came to be understood as freedom of the collective, not as freedom and equality of individuals. These nationalist ideologies and respective values characterized by an inherently ‘authoritarian nature’ outlasted the wars of the ’90s. The ‘dilemma of persistence’ of authoritarian values and discourses continuously challenges the development of democracy and democratic values. Another important feature and challenge for democracy and development of democratic values is a growing gap between citizens’ expectations and the actual political system. Citizens in the Balkans today greatly mistrust politics and political elites. Balkan Monitor studies published in 2009 and 2010 indicated very limited public support towards any political alternative and only a minority of respondents felt represented by any politician, any party or their respective political views. This opinion is enduring and widespread: in 2008, seven out of ten respondents in Bosnia and Herzegovina denied that any party or politician represented their views. In Serbia, seven in ten respondents said there was no political representation of their interests in their country. Croatia had the lowest ranking for affiliation with any political options. In 2010, Croatian, Bosnian and Serbian citizens showed even higher dissatisfaction with their governments. In Serbia in 2010 for example 75% of respondents were not satisfied with functioning of democracy and only 32% were convinced that democracy represents the only and best governing system. In addition to this general dissatisfaction with political options, one observes an exceptionally high mistrust towards political elites in comparison to other societal actors. Only 22% of respondents in Serbia approved of their political leaders. In Bosnia and Herzegovina and Croatia, the frustration and dissatisfaction with political elites is increasing too. While the certain crisis of democracy or – to put it differently – democracy fatigue in the Balkans parallel to post-democratic tendencies in the West has emerged, certain percentage of citizens in the Balkans societies started to be rather skeptical towards the ‘role model’ and values of the West and the EU. If we take an example of Serbia, we see that citizens who consider themselves as victims and losers of the wars and developments in the past 20 years, have started creating very negative and critical images of the West and its values. The West is accused of having ‘wrong perceptions’ of Serbia, of focusing on its own interests while claiming that it acts for the sake of higher democratic values, they accuse the West of decadency and aggressive and hegemonial behavior. Citizens selectively choose examples from Western countries (such as the situation in Italy during the Berlusconi era, or the emergence of corruption cases in countries like Italy, Austria, Belgium, Spain, Greece, etc.) to argue that Western societies do not represent ‘real values’ that are different to Serbia and other Balkan societies, where – as goes the argument – humanistic and traditional values are still preserved. This growing disenchantment with Europe and the West is supported by various survey data (for example the annual survey conducted by Balkan Monitor) showing a significant increase of EU-skepticism. The support for the EU integration has been decreasing in the last few years in almost all countries of the Western Balkans. Despite the fact that Croatia is the country closest to the EU (Croatia will join the EU in 2013), the skepticism towards the EU and certain values the EU represents is growing. For example, support for the EU in Macedonia fell from 62% in 2009 to 60% in 2010. In Serbia, the support for the EU dropped in 2010 to 44%; while the support in Croatia reached very low 28%. (Gallup Monitor 2010) The conclusion could be drawn: the EU accession is still supported – but certainly not so fervently. In the time of the Euro debt crisis and the fears of new recession in Europe, it is highly unlikely that the EU will be able to strengthen its function as a role model for the Balkans and to accelerate the EU integration efforts. It may even further endanger the already established democratic values in the region. Let me conclude by quoting Ivan Krastev: ‘After two decades of wars and painful economic transition, Balkan societies appear mistrustful and pessimistic’, and ‘The Balkans still represent a collection of frustrated protectorates and weak states’ (Gallup Monitor 2010). Krastev and many other scholars detect the new crisis of democracy and democratic values in the Balkans even before democracy has become ‘the only game in town’. The global crisis of democracy and of traditional values and norms attached to democracy has become the part of the Balkans present.   Vedran Dzihic is senior fellow at the Center for Transatlantic Relations, School of Advanced International Studies, John Hopkins University.   Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen. — Dit artikel verscheen in idee nr. 6 2011: The rule of law en is te vinden bij de onderwerpen democratie, nationalisme en cultuur.  Dit artikel bevat figuren en tabellen. Lees het pdf om de tabellen te bekijken. The European Union still largely is an economic project. The current crisis however suggests that more is needed – a political and perhaps even ‘cultural’ union. If Europe is serious about being a community of values, there is every reason to be critical towards accession of new member states from the Balkan area, says Robert Farla. First, the rule of law, and then the economy. Door Robert Farla The enlargement of the EU has long been seen as Europe’s most successful foreign policy instrument after the fall of the Berlin Wall. The prospect of EU membership helped the countries of Central and Eastern Europe in their development towards stable democracies and functioning market economies. This was both in the interest of the new members as it was for the European Union. With the impending expansion of the Balkan countries however increasingly doubt is casted whether it is in the interest of the EU to allow countries which have serious deficiencies in the rule of law to become members. If Europe is serious about being a community of values there is every reason to be critical and make sure that countries are not admitted too quickly. Enlargement: political and economic reasons The various enlargements of the EU have always had an economic and a political component. In the first period of enlargement in 1973 with the UK, Denmark and Ireland the EEC was mainly an economic community. Countries joined to take advantage of the internal market of goods, services, labour and capital. But geopolitical interests also played a role. The Netherlands, for example, were in favor of a UK membership as an Atlantic counterpart to France and Germany. The expansion with Greece in 1981 and Spain and Portugal in 1986 was also intended to protect these young democracies against a relapse. Once in the EEC, it was thought, the danger of a new coup by the army would quickly dwindle. This promise was kept. After the fall of the Berlin Wall in 1989 Europe shook to its foundations. The countries of Central and Eastern Europe were offered the prospect of European membership. Again, both political and economic reasons played a role. In 1993, the EU leaders in Copenhagen agreed on criteria these countries should meet before they could join. First of all they had to be stable democracies and respect the rule of law and human rights. These countries should also have a functioning market economy, and they should be able to cope with competition from the EU. Finally, they had to implement all the rules of the EU, the so called acquis communautaire. It is clear that the 2004 enlargement by as much as ten countries changed the character of the European Union. Bulgaria and Romania joined in 2007, which put the number of EU members at 27. The enlargement with these two countries has fundamentally changed thinking about enlargement. It is generally believed to have been the last wave of enlargement of the Union, where new members were admitted in groups. From now on countries would be admitted one by one and only if all the criteria were met. Also, two new chapters in the negotiations were added: chapter 23 on the judiciary and fundamental rights and chapter 24 on cooperation in the fields of justice and home affairs. Weak spot: the rule of law At the time Bulgaria and Romania joined, many in Europe thought that both countries still had weaknesses in the rule of law. The independence of the judiciary was insufficiently guaranteed and both countries were still struggling with widespread corruption and organized crime. In order not to block membership, however, a mechanism to monitor both countries was introduced: the Cooperation and Verification Mechanism (CVM). With this mechanism, the European Commission reports twice a year on the progress made by Bulgaria and Romania. But nearly five years after accession the Commission concludes that much has been achieved, but that results still fall short. This conclusion has major implications for the prospects of the countries in the Balkans that are still in the waiting room. For years it was thought that once a country was member of the European Union, its level of adherence to European standards would automatically rise. The example of Bulgaria and Romania shows that this is too optimistic. Instead, the Commission now proposes to start the enlargement negotiations with chapter 23 and 24. Thus, the Commission makes an important statement, namely that the rule of law is more essential than the other obligations of membership. A country that fails in this respect, is not applicable for membership. The Commission also says that by starting with these chapters more time can be dedicated to adopting and implementing European obligations in the field of the rule of law. Hence, the rule of law is no longer the final step in the integration process but the start of it. Where do the Balkan countries stand? Let’s have a look at where the countries on the Balkans and Turkey stand in the enlargement process1. On 12 October 2011 the European Commission presented its annual progress report on enlargement2. Croatia is clearly the front runner. In the summer of 2011, negotiations with Croatia were concluded and it was agreed that the country could join the EU by July 1, 2013 as its 28th member. A new mechanism, however, was introduced that monitors Croatia between the time of signing the accession treaty and its actual accession. If it turns out that the country shows a backlash, membership in theory could be at risk. This new instrument shows that many countries are not sure that the positive development that Croatia has made is irreversible. Negotiations with Turkey, which have begun in 2005, are in a deadlock. Although the country is undergoing an impressive economic development, the Commission is critical when it comes to fundamental rights and freedoms, in particular the assurance of freedom of expression in practice. Also, Turkey still has no normalized relations with EU member Cyprus, which is a precondition for Turkey’s accession. Macedonia is also an official candidate member. Negotiations have come to a standstill due to the name issue (with Greece). But apart from this, the Commission is of the opinion that weaknesses in the rule of law still continue to impede the proper functioning of the market economy. On Montenegro, the Commission is relatively positive. A lot of new legislation to strengthen the rule of law has been introduced. However, both policy and legislation implementation remains a challenge. Continuing efforts are needed to further develop the track record in combating corruption and organized crime, and to ensure the sound implementation of anti-discrimination policies, including for displaced persons, writes the Commission. Serbia could be granted the status of candidate member as far as the Commission is concerned, so that negotiations can begin. The Commission is positive about the legal framework, but critical of the implementation of legislation, in particular – yet again – when it comes to fighting corruption and organized crime. For Serbia, there is of course also the other obligation to normalize relations with Kosovo. As regards the other countries, Albania, Bosnia-Herzegovina and Kosovo, we can be brief. In the past year these countries have shown little progress in moving closer to the EU. Bosnia is imminent to fall apart. Kosovo has the problem that five EU countries do not recognize the country. In summary, there is not much to cheer when it comes to the rapprochement of the Western Balkans into the EU. This is disappointing, especially for the countries themselves. It seems that the expansion machine is slowly coming to a halt in the Balkans. This is primarily not in the interest of these countries themselves. But for the EU it is not desirable either. The Balkan is imminent to become a place of instability, surrounded by EU member states. European values? The good news, however, is that the European Commission, more than in the past, is now paying attention to the implementation of legislation, especially in the field of the rule of law. For years, the negotiations seemed mainly to consist of ‘ticking the boxes’. But it is one thing to adopt European rules; this says little about how they are implemented in practice. And that is exactly what is lacking in many Balkan countries, the Commission reports. Through monitoring ‘track records’ the Commission tries to measure progress. But even if the laws are adopted and implemented correctly, the question must be asked whether they have the desired effect. Countries should not only follow the rules because the EU tells them to do so, but because they share the European values. The EU is indeed first and foremost a community of values where the highest standards in the rule of law apply. For this reason it is important that Serbian citizens themselves recognize the need to put war criminals like Mladic and Hadzic to justice. It goes without saying that where it’s difficult to measure the implementation of a rule in the area of the rule of law it’s even more difficult to measure its impact. But if we take the European Union as a community of values seriously – as liberals should do – then we must be willing to look beyond the rules. We must develop methods to measure the state of law, press freedom and the protection of minorities. One such indicator may for example be the state of gay rights3. Where gay rights are respected, other individual rights are generally respected as well. The Commission in its progress report is especially critical about gay rights on the Balkans. Corruption and press freedom can also be measured. Figure 1 shows how a number of EU countries score on the Corruption Perceptions Index 2010 of Transparency International4. Figure 2 shows how these countries score in terms of press freedom5. From these two figures it is clear that the Balkans and Turkey are still far from the European average. If we now allow these countries to join the EU, the EU average on both indexes will go down, which means that Europe will have more corruption and less press freedom. The question whether Europe will be stronger after the accession of the Balkan countries should therefore be answered negatively. Community of values Enlargement of the European Union has always had two purposes: it served the interests of the applicant countries as well as the interests of the Union. Enlargement brought economic prosperity and stability, which served Europe as a whole. But the last wave of accession also showed the downside of enlargement; it has become an unfinished enlargement process Europe as a community of values. The Commission takes up this challenge and is more serious about the implementation of European rules, especially in the field of the rule of law. Liberals and those who believe in a stronger Europe would do Europe, the candidate countries and their citizens a favour by being strict when it comes to the rule of law. It doesn’t serve the interests of the EU nor the interests of the applicants if we turn a blind eye to deficiencies in this respect. We should learn from the lessons from the past. The candidate countries on the Balkans and Turkey need our support and a clear message: they are welcome when they make the necessary transformation and truly adhere to the values that are the basis of the EU.   Robert Farla is chairman of the International Democratic Initiative (IDI).   Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen. — Dit artikel verscheen in idee nr. 6 2011: The rule of law en is te vinden bij de onderwerpen Europese Unie, internationaal en rechtsstaat.  Robert Farla It’s the Rule of Law, stupid… Vedran Dzihic Democracy and democratic values in the Balkan Marijke Mous Mous – Knowing better  Raymond Detrez Balkan = conflict? Facts & Figures The Balkan region Craig Fagan Fighting corruption Eddy Schuyer Schuyer – Irreversible steps Simonida Kacarska Living across the border Jelena Dzankic & Daliborka Uljarevic Civil society: the driver of change? Ardu Batu Checks and Balances Simone Filippini Shaping after our own image? Nitin Sood Bookreview – Balkan Cultural Legacies Sanne Taekema Postbus 66 – Cherish fundamental rights and shared values David Ehrhardt A matter of words Constantijn Dolmans Mijn idee – Coming out    nr. 1: Vrije wil: idée fixe of realiteit nr. 2: Medische ethiek nr. 3: Liberalisme & identiteit nr. 4: De Gouden Kooi nr. 5: De politiek van het eten nr. 6: The rule of lawLees hier het pdf van dit artikel. Die arme, arme crisis. De hele wereld is al maanden, zo niet jaren bezig om haar met volle kracht te bestrijden, en ik zeg ‘haar’, want aangezien vooral heel veel mannen er bang voor zijn kan het niet anders of de crisis is een dame. Ik geef toe: het bewijs is mager. We zouden de crisis op heterdaad moeten betrappen tijdens een inparkeermanoeuvre om zekerheid te krijgen. Maar het is toch veelzeggend dat zelfs de grootste macho’s van de beursvloer nog altijd niet weten wat ze met die crisis aanmoeten. Alle trucs waarmee ze elkaar de afgelopen jaren steeds te slim af waren blijken dit keer niet te werken. Machteloos staan ze te toe kijken hoe de crisis onverstoorbaar voorbij paradeert. Dat zie je vaker: mannen bestrijden elkaar maar al te graag met cijfertjes en sommetjes, maar hoe ze met iets gevoeligs als een vrouw om moeten gaan is voor velen van onze soort een raadsel. Je zou het de Strauss- Kahn-paradox kunnen noemen. En dat terwijl het zo simpel is. Die crisis wil gewoon hetzelfde als heel veel andere vrouwen: dat er eens een keer naar haar geluisterd wordt. Elke crisis heeft iets te vertellen. Jammer genoeg wordt zo’n boodschap vaak totaal verkeerd begrepen: de meeste mannen hebben aan het einde van hun midlifecrisis een nieuwe motor, een nieuwe vriendin, en nog steeds niks aan zichzelf veranderd. Daar is die crisis natuurlijk niet voor. Maar het is wel precies de reactie die ook sommige politici vertonen: handen af van de hypotheekrenteaftrek! Al hebben we meer hypotheekschuld dan welk ander volk ook, al begón die hele crisis nota bene met mensen die hun schulden niet meer konden afbetalen, al vindt de rest van de wereld het dom, laten we vooral blijven stimuleren dat iedereen zoveel mogelijk leent en zo min mogelijk aflost. Als er dan al iets moet veranderen, laat het dan de maximumsnelheid zijn, of laten we iets doen aan dierenrechten, of hoofddoekjes, of liefst allebei. Wat dat betreft kwamen in die ‘islamitische aap’ van vorig jaar de twee meest besproken politieke onderwerpen natuurlijk prachtig samen. We hebben een motor gekocht en een meisje versierd, maar let op: natuurlijk niet zonder over die crisis te beginnen. Dat zou dom zijn. Geen midlife-man die de kans laat liggen om leeg te lopen over zijn ellende. Het is zo’n schitterend excuus! Het maakt niet uit wat voor maatregelen je als minister moet aankondigen, als je de zin kan beginnen met ‘in deze moeilijke tijden kúnnen we niet anders dan…’ is er niemand die daar nog bezwaar tegen kan hebben. Natuurlijk kun je anders, er zijn honderden manieren om te bezuinigen, je hóeft geen straaljagers te kopen als je liever goede leraren hebt. Kwestie van prioriteiten. Maar die arme crisis loopt onbegrepen voorbij. Niemand die naar haar wil luisteren. Integendeel zelfs. Wij doen wat elke man doet, als zijn vrouw een goed gesprek wil voeren: snel ergens anders over beginnen. En we hopen maar, in godsnaam, dat ze er nooit meer op terugkomt.   Pieter Derks is cabaretier. www.pieterderks.nl   Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen. — Dit artikel verscheen in idee nr. 1 2012: Crisis.Lees hier het pdf van dit artikel. Toen ik begin jaren zestig een colloquium doctum in het vak Latijn moest doen, was de vermeende schrikbarende achteruitgang van het onderwijs in Nederland evenals nu een actueel thema. De docent had er aardigheid in om zijn studenten eenvoudige Latijnse teksten voor te leggen die de achteruitgang van het onderwijs tijdens de Romeinse tijd als thema hadden. Als dat op waarheid berustte, zo betoogde hij, was het een wonder dat wij nu nog geen analfabeet waren. Het was een les die je voor je hele leven oplettend maakte voor betogen die de achteruitgang van wat dan ook tot onderwerp hadden. Maar al te vaak wordt iets een crisis genoemd omdat het anders gaat dan hoe het vroeger ging. Het is echter objectief te meten dat de taalvaardigheid in de moedertaal tenminste schriftelijk zienderogen achteruit gaat. En dat is ernstig omdat denken en communiceren via de taal verloopt. Over minister-president Gerbrandy gaat het verhaal dat hij bij zijn eerste ontmoeting tijdens de Tweede Wereldoorlog met Churchill diens kamer binnenliep en met uitgestoken hand zei: ‘Goodbye, mister Churchill!’, waarop Churchill antwoordde dat hij nog nooit zo’n korte ontmoeting had meegemaakt. Dat zal onze huidige minister-president niet gauw gebeuren. Blijft het onderwijs inderdaad in gebreke? En worden we steeds dommer met zijn allen? Bij de discussie over de economische crises wordt gesteld dat we teruggaan naar een welvaartspeil van 1997. Als dit al waar is, illustreert het slechts dat de weg vooruit altijd hortend en stotend verloopt. De wording van de Europese Unie is als de Processie van Echternach, drie stappen naar voren, twee naar achteren, voorwaarts mars. Het ontwikkelingspeil van de gehele Europese bevolking is enorm toegenomen sinds de Tweede Wereldoorlog. Dat stemt hoopvol en geeft mogelijkheden tot verdergaande democratisering, ook al zal dat proces niet vanzelf gaan en gemakkelijk zijn. De mensen die nu gepensioneerd zijn, leerden op school dat er drie of maximaal vier miljard mensen op deze aarde woonden. Dit jaar is de zeven miljard bereikt en binnen twintig jaar is te verwachten dat er negen miljard mensen op deze aardbol rondlopen. Het is die verandering tezamen met de geweldige technologische ontwikkeling die iedereen laat kennisnemen van het gehele wereldgebeuren dat werkelijk tot ingrijpende veranderingen leidt. Daarmee leren omgaan, is de uitdaging van deze tijd. Ook de politiek zal daar een antwoord op moeten vinden. Onlangs stond de Stichting Internet Domeinregistratie Nederland stil bij het gegeven dat het eerste e-mailverkeer in Nederland pas 25 jaar oud is en de registratie van .nl-domeinnamen slechts 15 jaar bestaat. Bij die gelegenheid memoreerde prof. Herman Pleij dat op de markt in Brussel in 1453 plotseling onrust ontstond toen bekend werd dat Constantinopel gevallen was en veroverd door Mohammed II. Die val was inderdaad een realiteit maar het gebeurde al in 1451! Nu heeft iedereen met een smartphone en internet al kennis van de voorbereiding die tot zo’n val zou leiden. En iedereen die zich op de digitale snelweg begeeft is in staat die kennis tot zich te nemen. Met dank aan het onderwijs en met dank aan de toegenomen geletterdheid van ons allen.   Eddy Schuyer   Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen. — Dit artikel verscheen in idee nr. 1 2012: Crisis, en is te vinden bij de onderwerpen vooruitgang en onderwijs.Lees hier het pdf van dit artikel. Op 8 december 2011 sprak Philipp Blom de Marchantlezing uit, een lezing georganiseerd door de Mr. Hans van Mierlo Stichting. Daniel Boomsma bespreekt Bloms ‘paradox van rede en instinct’ en diens pleidooi voor een nieuwe Verlichting, een radicale Verlichting. Door Daniël Boomsma De historicus Philipp Blom is een kind van de Verlichting. Niet van de Verlichting die bij iedereen direct een lampje doet branden – de Verlichting van Voltaire, Kant en, in mindere mate, Jean-Jacques Rousseau – maar van de ‘radicale Verlichting’ van Diderot, La Mettrie, Holbach en Helvétius. Deze denkers stelden dat de mens niet ‘slechts’ een rationeel wezen is, maar ook wordt gedreven door hartstochten, instincten en behoeften. Ze kwamen bijeen in de salon van Holbach, om daar – onder het genot van meer dan één wijntje – te filosoferen. Zonder twijfel springt één denker eruit, een radicaal waaraan Blom zichzelf wellicht spiegelt: Denis Diderot. Tijdens de Marchantlezing 2011, op 8 december 2011 in de Geertekerk te Utrecht, riep Blom het radicale Verlichtingsdenken van Diderot en geestverwanten in herinnering. Geïnspireerd door hun gedachtegoed hield hij een pleidooi voor een ‘nieuwe Verlichting’. Waar staat de zogenaamde radicale Verlichting voor? Het is een terechte vraag, zeker omdat het onderscheid relatief recent is gemaakt. De Amerikaanse historica Margaret Jacob maakte het onderscheid al in haar boek The Radical Enlightenment (1981) en de Britse historicus Jonathan Israel baseerde meerdere boeken – onder andere Radical Enlightenment: Philosophy and the Making of Modernity 1650-1750 (2001) – op het idee dat de Verlichting twee gedaanten had, te weten een radicale en een gematigde. In tegenstelling tot de gematigde Verlichtingsdenkers, hingen de radicalen een vorm van filosofisch materialisme aan. In de werken van Baron Paul-Henri Thiry, baron d’Holbach (Système de la Nature) en Claude Adrien Helvétius (De l’Esprit) kwam de gedachte naar voren dat mensen eigenlijk niet zoveel verschillen van dieren. De uiterlijke wereld, en de driften die deze bij de mens opwekte, vormde volgens de materialisten de kern van het leven. Religie, zo stelden de philosophes, paste hier in elk geval niet bij omdat het de mens corrumpeerde, tegen zijn natuur inging en hem zo ketende. Denis Diderot (1713-1784) was een enigszins vreemde eend in de bijt. Hij kan zeker onder de materialisten geschaard worden, maar zijn filosofie is origineler en dynamischer dan het wat starre, rechtlijnige denken van bijvoorbeeld Holbach. Diderot heeft zijn (bescheiden) faam niet te danken aan zijn filosofische traktaten, maar aan de leidende rol die hij speelde bij de totstandkoming (tussen 1751 en 1772) van de Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers. Samen met Jean le Rond d’Alembert, die later echter besloot niet meer bij te dragen aan de Encyclopédie, schreef hij ontelbare stukken over uiteenlopende onderwerpen. Ook Voltaire, Rousseau en Montesquieu schreven een noemenswaardig aantal artikelen voor Diderots grote project. Het uiteindelijke resultaat was, zeker voor die tijd, een prestatie van formaat. Naast zijn tijdrovende werk voor de Encyclopédie bleek Diderot een intellectuele duizendpoot. Hij was onder andere vertaler, redacteur, verslaggever, romancier en kunstcriticus. Het lijkt bijna onvoorstelbaar dat Diderot de tijd vond om te filosoferen, laat staan dat hij zijn gedachten op papier kon zetten. Toch heeft hij genoeg nagelaten om een helder beeld te kunnen schetsen van zijn denken. Dat is precies wat de in Duitsland geboren, in Wenen woonachtige historicus en journalist Philipp Blom heeft gedaan in zijn boek Het verdorven genootschap. De vergeten radicalen van de Verlichting. Blom signaleert in het werk van Diderot een fundamentele tegenstelling, een tegenstelling die van alle tijden is en wordt bepaald door begrippen die vaak als water en vuur worden gezien: rede en gevoel. Deze twee hoekstenen van de Verlichting – Blom gebruikt vaker het woord ‘instinct’; ook ‘hartstocht’ zou een juiste typering zijn – waren voor Diderot echter niet onverenigbaar. Daar waar andere filosofen, in de woorden van Blom, ‘de zuivere rede als de hoogste uitdrukking van de menselijkheid [zagen]’, overbrugde Diderot een schijnbaar onmogelijk diepe kloof. Hij onderscheidde zich hierin van de andere radicale denkers. De enigszins dorre systeemzucht van Helvétius en het strakke denken van Holbach – de filosofie van de laatste had overigens meer overeenkomsten dan verschillen met Diderots denken – werden door Diderot als het ware gekanaliseerd en in rustiger vaarwater gebracht. In de speelse en fantasierijke werken van Diderot komt dit onderscheid sterk terug. Menno ter Braak noemde Diderot ooit treffend een dilettant; werken als de beroemde romans Jacques le Fataliste, La Religieuse en Le Neveu de Rameau zijn doordrenkt van volupté, dat speelsheid of plezier betekent. Blom schrijft hierover: ‘Irrationele krachten die de menselijke natuur dreven [waren] misschien te begrijpen en bij te sturen, maar ze konden niet worden onderdrukt, en dat moest ook niet gebeuren. Volupté is zowel een primaire drift als het doel dat die zoekt.’ Net als Diderot heeft Blom een speelsheid in zijn denken; zijn boek is, in tegenstelling tot de soms wat droge teksten van Jonathan Israel, licht geschreven. Hij moet niets hebben van dogma’s en starre systemen. Het menselijk verstand heeft hij hoog in het vaandel staan, maar hij verwerpt elke vorm van kil rationalisme. Blom signaleert wat de rede betreft ook een paradox. Het waren juist de gematigde Verlichtingsdenkers die de rede als verheven zagen boven het instinct en de hartstocht. Diderot zag de rede – net als de andere radicalen – juist als iets dat het instinct kon bijsturen. Vergaande rationalisering kan zelfs tot gevaar leiden, stelt Blom. In de epiloog van zijn boek schrijft Blom: ‘Het is natuurlijk niet zo dat de logica van de rationalistische, deïstische, gematigde Verlichting per se tot Auschwitz voert, maar die logica heeft wel een neiging tot ontmenselijking, tot het ondergeschikt maken van menselijke verlangens en impulsen aan de allesoverheersende behoeften van een systeem dat zelf door de menselijke rede is geschapen.’ Vervolgens verwijst Blom ook naar de ‘nachtmerriewereld’ van Charlie Chaplins Modern Times. In Diderot vindt Blom een baken van menselijkheid dat lijnrecht tegenover het conformisme van de gematigde Verlichting stond. Blom haalt in deze context de nog immer – hoe kan het ook anders – rake woorden van Friedrich Nietzsche aan die schreef: ‘Voltaire was de laatste grote geest van het oude Frankrijk, Diderot de eerste grote geest van het nieuwe.’ Het bleek onvermijdelijk dat de moderniteit in het denken van Diderot voor Blom zou leiden tot kritiek op de huidige maatschappij. Het mikpunt van Blom is echter niet de bio-industrie, de ‘efficiency’ in de zorg of de extreme nadruk op rendement en productiviteit in het hoger onderwijs. Blom richt zijn pijlen op (de erfenis van) religie en de markt. De gematigde Verlichting, die wij zijn gaan beschouwen als dé Verlichting, is volgens Blom impliciet theologisch. Het willen verklaren van het leven, het zoeken naar structuur en betekenis, leidt onverwijld tot de gedachte dat er wel een God moét bestaan. De reden van ons bestaan is, zoals elke gelovige zal beamen, het bestaan van de schepper. Hier gaat het mis, stelt Blom. Die ‘zuivere rede’ (Kants reine Vernunft) heeft ons tot op de dag van vandaag opgezadeld met een diep christelijke opvatting van het leven: lijden is goed, genot is slecht en instincten moeten worden onderdrukt zodat de mens zich kan onderscheiden van de dieren. Deze gedachte heerst nu nog steeds, ook in de meest geseculariseerde landen met de meest drastische scheiding tussen kerk en staat. De ‘theologische rede’ van Voltaire en Kant lijkt het te hebben ‘gewonnen’ van Diderots ‘primaat van de hartstocht’. Bloms kritiek op de markt is gebaseerd op een paradox van de rede en het instinct. De verheerlijking van de rede heeft bij de mens de behoefte gecreëerd om ergens in te kunnen geloven. ‘Een hunkering naar geloof ’, zoals Blom het in de Marchantlezing noemde. De markt neemt de rol van God over en voorziet ons in een even simpele als complexe dagelijkse realiteit die bestaat uit aandelen, obligaties, kredieten en andere niet echt bestaande gegevens. Zo biedt de markt, in al haar onzekerheid en onvoorspelbaarheid, ons een schijnbaar houvast als ‘vervanger’ van God. Dan betreedt Diderot wederom het toneel. Ook hij had een sterk verlangen naar geloof en houvast. Zijn oplossing lag echter in weer een paradox. De rede moet juist in dienst staan van onze instincten, hartstochten en wilde gevoelens. Deze manier van denken zou volgens Blom kunnen leiden tot een andere visie op de maatschappij, ‘een maatschappij met waarden die heilzamer zijn voor het menselijk geluk.’ De positieve waardering van het lijden moet overboord worden gegooid. In plaats daarvan moeten mensen leren luisteren naar hun hartstochten. Het gaat erom dat, zoals Blom het in de Marchantlezing formuleerde, ‘passie en solidariteit, empathie en het zinvolle nastreven van een bevredigend leven op waarde worden geschat.’ Dit vormt de basis voor Bloms nieuwe Verlichting. Dit betekent echter dat we nog moeten ervaren wat vrijheid echt is, losgekoppeld van de diep in ons denken gewortelde religieuze ideeën. ‘Verlicht’ zijn we nog lang niet. Diderot belichaamt de nieuwe Verlichting die Blom bepleit. Diderots scepsis wat betreft de rede en zijn interesse in de ‘donkere’ moeizaam te doorgronden kanten van de mens doen denken aan de Romantiek. Goethe, die Diderots Le Neveu de Rameau vertaalde, had niet voor niets een hoge pet van hem op. Diderots tegenstelling tussen het rationele en het irrationele, maakt hem eigenlijk een verbindingsfilosoof. Philipp Blom probeert hetzelfde te doen. Hij is in die zin een moderne Diderot, een Verlicht romanticus van de 21ste eeuw. Bloms pleidooi voor een nieuwe Verlichting vraagt om een omslag in ons denken en in onze cultuur en om een omarming van de echte Verlichting, de radicale Verlichting.   Daniel Boomsma is hoofdredacteur van DEMO, het ledenblad van de Jonge Democraten.   Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen. — Dit artikel verscheen in idee nr. 1 2012: Crisis, en is te vinden bij het onderwerp filosofie.Lees hier het pdf van dit artikel. Is de huidige crisis een ‘crisis as usual’? Of is het deze keer allemaal heel anders? This time is different van de economen Carmen Reinhart en Kenneth Rogoff helpt ons de crisis te relativeren. Maar daarbij vinden ze Charles Ferguson, regisseur van de documentairefilm Inside job, niet aan hun zijde. Door Mark Sanders L’histoire ce répète: dat is de heldere boodschap van This time is different, geschreven door de Amerikaanse (top)economen Carmen Reinhart en Kenneth Rogoff. Wat dit vuistdikke boek over financiële crises een genot maakt om te lezen is dat het ons toont dat de huidige crisis, ondanks alle superlatieven in de media, gewoon weer een financiële crisis is: eentje zoals er al velen zijn geweest de afgelopen 800 jaar. Het terugkerend patroon: we maken een crisis door, we worden voorzichtig en bouwen daarom financiële buffers en veiligheden in. Vervolgens maken we onszelf (voor de zoveelste keer) wijs dat de wereld om ons heen fundamenteel veranderd is (door VOC, industriële revolutie, Franse revolutie, Napoleon, treinen, stroom, auto’s, internet, globalisering etc.) en dat die buffers en veiligheden inmiddels niet meer nodig zijn. Ze staan ‘de nieuwe economie’ immers alleen maar in de weg en kosten ons geld bovendien. Als we die buffers nu eens een beetje oprekken… En nog een beetje… En nog een beetje. Zo zal een crisis altijd worden voorafgegaan door een met schuld en geleend geld gefinancierde bel. Die bel kan in huizen ontstaan, in kantoren, in goud, in kunst of in tulpenbollen, maar altijd speculeert men eerst (voorzichtig) met eigen en daarna (steeds risicovoller) met meer, te goedkoop geleend geld. En telkens ‘bewijst’ het hoge rendement het gelijk van de grootste risiconemers. Tot het hopeloos mis gaat. Reinhart en Rogoff illustreren hun stelling met krantenkoppen uit de jaren ’30 die verdacht veel lijken op de juichende berichten over internet en de nieuwe economie van een paar jaar geleden. Maar ze presenteren ook een indrukwekkende en overtuigende data-analyse en behandelen elke denkbare vorm van financiële crisis uit verleden en heden. Het is een patroon. En dat patroon is verbazend robuust en herkenbaar. Je zou toch zeggen: óók voor economen en beleidsmakers… Maar, wie betaalt de rekening? Op die vraag gaan de twee economen helaas nauwelijks in. Waar de crises in het verre verleden nog grotendeels voorbij gingen aan het gewone volk en de middenklasse, zijn crises in de afgelopen eeuw gedemocratiseerd. In de crisis van de jaren dertig verloren beurshandelaren en financiële professionals zelf fortuinen, maar gingen ook grote hoeveelheden spaargeld in rook op en deelde de middenklasse (voor het eerst) volop in hun misère. In de meest recente crisis lijken de financiële professionals er zelf echter helemaal niet meer onder te lijden en komt de rekening hard en uitsluitend terecht bij sappelende gewone mensen over de hele wereld. Wie na het lezen van deze toch wat zware kost besluit om naar de documentairefilm Inside job van Charles Ferguson te kijken, krijgt al snel een wrang antwoord op de vraag wie de rekening van de crisis betaalt en een bijbehorende zure smaak in de mond. Waar Reinhart en Rogoff nog suggereren dat beleggers, economen, politici en financiële professionals elkaar onder een soort moeilijk te weerstane groepsdruk naar de afgrond juichen, toont Inside job aan de hand van de financiële meltdown van 2008 onomwonden dat de huidige crisis misschien toch een fundamentele breuk met de (crises)geschiedenis laat zien. ‘This time is different’: de financiële professionals wisten precies wat ze deden. Dit keer was het niet het irrationele optimisme van de beleggers dat tot de enorme schuldopbouw leidde, maar werd door topmensen in de financiële sector welbewust aangestuurd op deregulering om schuldfinanciering te bevorderen. Ze ‘kochten’ politici en economen om hun boodschap te verkondigen en gebruikten het ‘this-time-is-different- syndroom’ voor eigen gewin. Ditmaal was het ook anders omdat de financiële sector beschikte over derivaten en securitisatie. Collateralized Debt Obligations (CDO) maakten het mogelijk om uitstaande leningen door te verkopen aan nietsvermoedende pensioenfondsen en kleine beleggers: risico’s werden niet onderschat, maar gewoon doorverkocht. En met Credit Default Swaps (CDS) konden de grootbanken vervolgens zelfs winst maken op de verliezen op deze leningen. De bankiers wakkerden de crisis – als een vuurtje – op alle mogelijke manieren aan, zonder persoonlijk verlies te hoeven incasseren. De investeerders brandden vervolgens hun gat, zoals gewoonlijk, maar het zijn de belastingbetalers dit keer die op de pijnlijke blaren moeten zitten. Dat doet niets af aan de heldere analyse in This time is different en het ‘crisis-patroon’ dat Reinhart en Rogoff beschrijven. This time is different verwijst vooral licht ironisch naar het steeds weer terugkerend geloof dat we dit keer echt definitief de zaken zo op orde hebben dat een crisis nooit meer zal voorkomen. Ook na deze crisis zal dat geloof in betere tijden en ‘nooit meer’, hoewel nu nog ver weg, vanzelf weer terugkomen en blijkt het een ‘crisis as usual’ te zijn geweest. Ik kan iedereen met tijd en belangstelling voor financieel-economische geschiedenis, een heldere theorie en uitvoerige empirische bewijsvoering het boek van Reinhart en Rogoff van harte aanbevelen. Kijk daarnaast vooral ook naar Inside job. This time is different helpt ons weliswaar de huidige crisis te relativeren, maar samen met regisseur Charles Ferguson moet we onszelf afvragen of het daarvoor niet veel te vroeg is. Hoe ironisch, in deze crisistijd moeten we This time is different eigenlijk opvatten?   Mark Sanders is econoom aan de universiteit Utrecht en lid van het Sustainable Finance Lab, een denktank voor de ontwikkeling van ideeën voor een daadwerkelijke verduurzaming van de financiële sector. Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen. — Dit artikel verscheen in idee nr. 1 2012: Crisis, en is te vinden bij de onderwerpen literatuur en kapitalisme. Lees hier het pdf van dit artikel. Wereldwijd voltrekken zich grote langzame crises, creeping disasters. Bijna iedereen staat erbij en kijkt ernaar. Hoe krijgen we politiek, bedrijfsleven en mensen onderling in beweging? Joris Voorhoeve geeft een aanzet. Door Joris Voorhoeve Mensen zijn vreemde wezens: van een verkeersramp met 250 doden schrikken we hevig. Maar dat er elke dag in de wereld ruim 1000 doden vallen door kleine vuurwapens wordt nauwelijks opgemerkt. Hetzelfde geldt voor miljoenen mensen die aan makkelijk te vermijden ziektes overlijden, of de vele mensen die jaarlijks sterven door ondervoeding. Dat één op de zeven mensen in de wereld honger lijdt en onvoldoende betrouwbaar drinkwater heeft, is niet iets waar de kranten vol van staan. Crises zijn er in verschillende soorten en maten. Sommige zijn leerzaam en kunnen worden opgelost, maar andere zijn catastrofaal. De ‘beste’ crisis is een bijna-ramp, die duidelijk maakt dat er een dreiging is die maar beter kan worden afgewend: weinig slachtoffers en toch een duidelijke les voor het bestuur. Het ernstigst zijn de zich langzaam ontwikkelende maar grote rampen – creeping disasters – die lang worden genegeerd omdat ze ‘gewoon’ zijn, geen nieuwswaarde bieden, maar uiteindelijk niet meer te herstellen rampzalige gevolgen hebben. In onze wereld, met talloze mensen die geen water, voedsel of arts voor hun doodzieke kinderen kunnen vinden, voltrekt nu juist zo’n serie ‘langzame’ rampen. De vraag is wat daaraan gedaan zou kunnen worden, en door wie. De wereld in crisis Sluipende crises zijn de grote mondiale vraagstukken van vandaag: hoge bevolkingsgroei vooral in de zwakste landen, klimaatverandering, fragiele staten met een hoog risico op geweld, stijgende concurrentie om energie en delfstoffen, groei van het aantal mensen dat honger lijdt en zeer arm is, afnemende biodiversiteit en gebrek aan landbouwgrond en irrigatiewater. Gezien het percentage mensen wier essentiële basisbehoeften niet wordt vervuld, is er veel te zeggen voor de stelling dat de wereld in ernstige crisis is. Van de zeven miljard mensen die nu leven, lijden 975 miljoen honger, en anderhalf miljard mensen hebben andere onvervulde basisbehoeften (water, eenvoudige gezondheidszorg, basisonderwijs, eenvoudige behuizing en beschermende kleding). Ongeveer twee miljard mensen zijn zeer arm. De meeste zeer armen wonen overigens niet in de allerarmste landen, maar in grote snelgroeiende economieën als India en China en ook velen in rijke landen als de vs en Rusland. Er is een groeiend besef, zowel in het Westen als elders, dat deze ontwikkelingen zullen leiden tot een zeer risicovolle, en dus onveilige, situatie als er niets aan gedaan wordt. Maar hoewel voor veel van deze vraagstukken oplossingen denkbaar (en vaak voorhanden) zijn, worden deze niet breed en krachtig toegepast. Het is tekenend dat alle beschouwingen sinds de analyses van de Club van Rome in 1972 over The Limits to Growth tot weinig concrete beleidsveranderingen hebben geleid. De meeste mensen, bedrijven en regeringen gaan er van uit dat moderne technologie wel tijdig voor oplossingen zal zorgen. Hoewel ‘duurzaamheid’ een reclamewoord is dat overal opduikt, is de wereld anno 2012 beslist niet duurzamer geworden. Tegelijkertijd zijn er vele mogelijkheden voorhanden om met bestaande, bewezen en betaalbare middelen veel aan de sluipende crises van onze wereld te doen. Diverse maatschappelijke geledingen kunnen een bijdrage leveren om het optreden tegen creeping disasters doeltreffender te maken. Politiek, media, bedrijfsleven, goede doelenorganisaties, geloofsgemeenschappen, wetenschap en onderwijs kunnen hier elk een belangrijke rol spelen. 1. De politiek Politieke partijen en politici zijn de eersten die hun invloed zouden moeten aanwenden om noodzakelijke hervormingen te bewerkstelligen. Zij komen hier om verschillende redenen nog onvoldoende aan toe. Een belangrijke factor is dat verkiezingen vooral worden gewonnen door in te spelen op de korte termijn eigenbelangen van mensen en hun angst voor mogelijke bedreigingen. Dat hangt (deels) samen met de rol van de (commerciële) media, die doorgaans het negatieve, het incidentele en het persoonlijke benadrukken. Lange termijn vraagstukken halen zelden het nieuws en onjuiste berichtgeving wordt onvoldoende gecorrigeerd. Bovendien ligt de nadruk veelal op de historische verdeeldheid tussen politieke partijen, die grotendeels uit het verleden stamt en eigenlijk niet meer zo relevant is voor toekomstvragen. Wil de politiek sluipende crises te lijf gaan, dan moeten hervormingsgezinde politici en partijen die deze ontwikkelingen erkennen en willen zoeken naar oplossingen hun krachten bundelen. Dit kan óók in sterk verdeelde oude democratieën met een meerpartijensysteem, zoals Nederland. Zulke combinaties kunnen worden gemaakt zonder de identiteit van deelgroepen van het electoraat aan te tasten. Een idee zou zijn om de komende verkiezingsstrijd in Nederland in te gaan met een ‘vernieuwingscombinatie’ van D66, GroenLinks, PvdA en de SP en eventueel een zichzelf vernieuwend CDA en de ChristenUnie. Dat heeft als bijkomend voordeel dat de kiezer ook een duidelijkere invloed heeft op de coalitiemodellen die na de verkiezingen aan de orde komen. Internationale coalities zouden ook op het regionale en mondiale niveau gestalte kunnen krijgen, bijvoorbeeld op het gebied van fragiele staten en bouw van duurzame democratische instituties. Een groot aantal democratische staten zou zich samen kunnen inspannen voor de internationale verbreiding van democratie en onafhankelijke media, zowel regionaal als mondiaal. Ook is er nog veel te verbeteren aan de regionale en internationale partijsamenwerking van hervormingsgezinde stromingen, zowel op Europees als mondiaal niveau. Te overwegen is de oprichting van een (niet-exclusief Westerse) Organisatie van Democratische Staten, voor hulp bij democratisering aan landen die daarvoor openstaan. 2. Media Verband houdend met het vorige: de media kunnen aan verbeteringen van het politieke stelsel bijdragen door politieke verslaggeving naar een hoger niveau te brengen. Dit zou onder andere kunnen door stimulering (openbare financiering) van niet-commerciële media, kwaliteitsstimulering (media-ombudsman), gedragscodes voor media en professionele journalisten, en betere financiering van onderzoeksjournalistiek. 3. Het bedrijfsleven Een derde focus voor aanpak van sluipende crises is het bedrijfsleven. Een goed voorbeeld is de opkomst van maatschappelijk verantwoord ondernemen, dat een matigende werking heeft op gebruik van energie en grondstoffen, en beter omgaan met mensen en het milieu bevordert. Bedrijven in rechtsordelijke en open staten lijken deze trend op te pikken, onder andere door hun gevoeligheid voor reputatieschade. Deze invloed moet echter niet worden overschat: grote bedrijven uit de gesloten en autocratische staten, zoals China en Rusland, laten zich tot nog toe slecht corrigeren. Toch lijken transparantie en naming and shaming belangrijke middelen om bedrijven tot meer duurzaamheid te dwingen. Professionele economische onderzoeksjournalistiek kan de druk ten gunste van hervorming verhogen. Dat geldt ook voor publiekscampagnes van goede doelenorganisaties, zeker als de macht van miljoenen consumenten wordt gemobiliseerd. Regeringen en politieke partijen kunnen aandringen op betere implementatie van verplichtingen, die voortvloeien uit verdragen als het anti-corruptieverdrag. Ook nieuwe belastingmaatregelen kunnen financieel wangedrag ontmoedigen, door bijvoorbeeld een hoog tarief in te voeren voor zeer hoge inkomens, bonussen en speculatiewinstbelasting. 4. Goede doelenorganisaties Hoewel de goede doelensector in verhouding tot de omvang van de wereldeconomie buitengewoon klein is, kunnen deze organisaties een belangrijke functie vervullen in de aanpak van mondiale crises. Er is echter nog een lange weg te gaan. In Nederland zet deze sector enkele miljarden om, maar dat is maar een klein deel – nog geen procent – van het bnp. Internationaal is het waarschijnlijk nog lager. Hoewel internationaal samenwerkende ngo’s soms de agenda’s van regeringsoverleg kunnen beïnvloeden, is de invloed nog te zwak om regeringen op een breed terrein tot betere crisisaanpak en –preventie aan te zetten. Helaas is het vaak zo dat belangenlobby’s, populistische overwegingen en machtsstreven veel sterkere prikkels op overheden uitoefenen. Campagnes van burgerbewegingen kunnen echter wel de hervormingsdruk vergroten. Strategisch gekozen campagne-onderwerpen en gebruik van nieuwe methoden kunnen invloed hebben op overheden, bedrijven, donateurs en consumenten. Dit zal worden versterkt indien internationaal werkende ngo’s afspraken maken over prioriteitstelling en campagnestrategieën. 5. Burgers en hun waardengemeenschappen In Noordwest-Europa lopen kerken leeg en bepalen mensen à la carte waar zij in geloven en zich voor inzetten. Velen zijn ongeorganiseerd op zoek naar zingeving. Het seculiere ‘geloof’ in vooruitgang door economische activiteit, technologie en consumptiegroei domineert al sinds de Tweede Werldoorlog. Dit vormt een voedingsbodem voor niet-duurzaam gedrag en staat haaks op waarden die geestelijke groei en materiële matiging prediken. Deze waarden zijn niet het monopolie van religieuze mensen en groepen. Ook niet-religieuze politici, partijen en opinieleiders hebben er een grote rol in te spelen. De materiële vooruitgangsgedachte heeft veel regeringen ertoe aangezet economische groei te benadrukken ten koste van het oplossen van maatschappelijke vraagstukken die moeilijker in economische termen zijn uit te drukken. Dit heeft geleid tot een gebrek aan beleid dat maatschappelijke ontwrichting tracht te bestrijden. Een voorbeeld is de vaak karige of afwezige opvoedingsbegeleiding als deel van een effectief jeugdbeleid. Gaat de maatschappij vooruit als de macro-economische groei omhoog gaat en het financieringstekort omlaag, maar de jeugdgevangenissen steeds voller worden, of de armoede en het scholingsgebrek van stagnerende groepen groter worden? Dit soort sluipende crises kunnen worden aangepakt door overheidsprestaties niet meer alleen te meten in economische cijfers, maar ook andere indicatoren toe te passen die de kwaliteit van de samenleving weergeven. 6. Wetenschap en onderwijs Omdat het onderwijs de burgers van de nabije toekomst vormt, begint elke verbetering ook met beter onderwijsbeleid. Daarin zou meer aandacht moeten zijn voor de destructieve gevolgen van rampen en conflicten en het belang van (internationale) solidariteit. In veel landen wordt echter nog maar weinig aan (inter)nationale burgerschapsvorming en vredesonderwijs gedaan. Dit terwijl het waarschijnlijk is dat verbreiding van onderwijs in wereldburgerschap, vredesonderwijs (vooral in conflictlanden) en mensenrechtencursussen op alle onderwijsniveaus nuttig zou zijn. Daarnaast is meer aandacht nodig voor het toegankelijk maken van wetenschappelijke kennis voor niet-specialisten. Veel van deze kennis kan bijdragen aan een meer duurzame wereld, maar nu blijven relevante bevindingen vaak lang buiten (politieke) discussies. Hier ligt een taak voor de journalistiek, in het bijzonder de wetenschapsjournalistiek. Conclusie In dit artikel is getracht samen te vatten wat de belangrijkste belemmeringen zijn om de zich langzaam ontwikkelende, wereldwijde bedreigingen het hoofd te bieden. Sluipende crises kunnen op verschillende fronten worden aangepakt. Een partij als D66 kan hierin een belangrijke rol spelen. D66 groeit snel maar is geen volkspartij en de kunst is dus de agenda van andere partijen met goeddoordachte argumenten te beïnvloeden. Als rationele middenpartij, met zowel een liberale als sociale en ecologische inslag, kan D66 helpen een breder draagvlak te creëren voor deugdelijk bestuur en goed beleid voor de lange termijn.   Joris Voorhoeve is hoogleraar Internationale Organisaties aan de Universiteit Leiden, lector Internationale Vrede, Recht en Veiligheid aan De Haagse Hogeschool en oud-minister van Defensie. In 2011 publiceerde hij bij Uitgeverij Contact het boek Negen plagen tegelijk. Hoe overleven we de toekomst.   Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen. — Dit artikel verscheen in idee nr. 1 2012: Crisis, en is te vinden bij het onderwerp duurzaamheid.Lees hier het pdf van dit artikel. Vaak weerspiegelt literatuur de actualiteit. In deze column De gedaanteverwisseling van Kafka: de crisis als reusachtige kever. Door Thijs Kleinpaste Wie wil weten wat moreel het juiste is, heeft uiteindelijk meer aan de literatuur dan aan de filosofie, meende de Amerikaanse filosoof Richard Rorty (1931- 2007). In zijn bekendste boek Contingentie, Ironie en Solidariteit staat hij dan ook uitvoerig stil bij enkele grootmeesters uit de literatuur, waaronder Vladimir Nabokov en George Orwell. Literatuur is als spiegel in staat ons de wereld op een andere manier te tonen, zodat we meer inzicht krijgen in het leven van anderen. De vraag is wat we anno 2012 aan de woorden van Rorty hebben. Achter ons ligt 2011, een jaar dat bijna geheel in het teken stond van ‘crisis’. Crisis in de natuur, crisis in het Midden-Oosten, crisis in de Amerikaanse politiek, crisis in de eurozone, crisis rondom onze nationale identiteit, overal crisis. In tijden van crisis vallen de zekerheden waar we tot dan toe van uitgingen plotseling weg. De vaste bodem onder onze voeten verdwijnt, en de directe taak waarvoor we ons gesteld zien, is inspelen op de veranderingen en leren omgaan met de nieuwe situatie. In De gedaanteverwisseling van Franz Kafka ontwaakt Gregor Samsa op een dag uit zijn onrustige dromen, en komt hij erachter dat hij ’s nachts veranderd is in een reusachtig soort kever. Nadat Gregor van de eerste verbazing is bekomen, ontstaan er meteen problemen. Allereerst is er twijfel bij Gregor. Waaraan heeft hij zijn gedaanteverwisseling verdiend? Is hij soms geen goede zoon, geen goede employé bij het bedrijf waar hij werkt? De familie van Gregor weet zich ook geen raad met hem, maar zo goed en zo kwaad als het gaat proberen Gregor en zijn familie zich toch aan de nieuwe situatie aan te passen. Verlichting brengt het echter nauwelijks. Gregor maakt zijn moeder en zussen bang en zijn vader probeert hem steeds te bekogelen. Als de dagelijkse orde der dingen plotseling wordt verstoord, is het moeilijk de klap te boven te komen en het leven te herstructureren. Gregor en zijn familie kunnen niet meer met elkaar communiceren. Ze zijn volledig van elkaar vervreemd. De familie Samsa komt op zijn best niet verder dan een vreedzame co-existentie met Gregor, maar van harte gaat het niet. Op een avond loopt de situatie uit de hand. Dan blijkt dat de familie Samsa Gregor eigenlijk liever kwijt wil. Als Gregor na een incident in de keuken gewond raakt, is het einde snel in zicht. De appel die hem geraakt heeft gaat rotten en ontsteken; langzaam dooft het leven in Gregors reusachtige insectenlichaam. Na de dood van Gregor is er opluchting. De familie Samsa kan de draad van het gewone leven weer oppakken. De crisis is bezworen, de toekomst is weer overzichtelijk. Elke crisis is een gedaanteverwisseling die erom vraagt oude posities te herzien. Als niemand in staat is zich aan te passen dan zal de situatie noodgedwongen ongunstig aflopen. Inflexibiliteit heeft altijd tot gevolg dat er in ieder geval één partij is die het onderspit delft.   Thijs Kleinpaste studeert Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en is raadslid voor D66 in Amsterdam Centrum.   Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen. — Dit artikel verscheen in idee nr. 1 2012: Crisis, en is te vinden bij het onderwerp literatuur.