Mijn idee – Dialoog: over de vrijheid van de wil
Lees hier het pdf van dit artikel.
- Is de wil vrij?
- Hoe bedoel je?
- Nou, gewoon: is de wil vrij?
- Wat zijn dat voor vragen?
- Vragen die niet meer gesteld worden. Wie denken er heden ten dage nog wat. En waarover? De vrijheid van de wil is een filosofisch probleem dat het verdient om over nagedacht te worden. In 1839 won de Duitse filosoof van Pools-Nederlandse afkomst Arthur Schopenhauer een prijsvraag die was uitgeschreven door de Koninklijke Noorse Academie voor Wetenschappen in Trontheim handelend juist over juist dit onderwerp.
- Is dat nou zo’n moeilijk onderwerp? Vrijheid, dat is: de vrijheid om te doen en laten wat je wil. En dat kan godzijdank, omdat we in een democratie leven. Goed en kwaad zijn maar afspraken. Wat ík goed vind, vindt een ander misschien weer slecht.
- Laat me dit even uitleggen en uitspreken. Als jij moet kiezen tussen twee kwaden, bijvoorbeeld tussen water of brood, wat kies je dan?
- Dat hangt ervan af, of ik honger heb of dorst.
- Precies, en dat is altijd zo. Nihil est sine ratione cur potius sit quam non sit. Alles heeft zijn oorzaak. Als de omstandigheden weer gelijk zouden zijn, deed je weer hetzelfde. Er is helemaal geen vrije keuze. En waar geen vrije keuze is, is geen vrije wil. Wat je wil dat doe je. Daar helpt geen moedertjelief aan. Jij kiest voor één van de twee met dezelfde noodzakelijkheid als waarmede deze steen, eenmaal losgelaten, op je kop valt.
- Waag het niet!
- Ik heb het inderdaad niet gedaan. Ik ben van nature een principieel pacifistische schijtlaars, en daarbij hield mijn verstand mij een dwingender motief voor dan de lust die mij (even) bekroop jouw dikke schedel te splijten met dit neolitische artefact, namelijk de angst voor jouw spierballen, die werkelijk fenomenaal zijn.
- Heb je het daarom niet gedaan, omdat je het niet echt wilde? Of wilde je het niet omdat je het niet deed? Als je ’t toch pas achteraf kunt zeggen, dan zijn doen en willen voor jou zo’n beetje synoniemen.
- Nee, het zijn geen haarkloverijen of woordspelletjes, het is reëel. Moet ik het nog een keer uitleggen? Ach, waarom niet, Schopenhauer zei ook alles duizend keer. Voor jou en iedereen in het bijzonder geldt: operari sequitur esse. Wat je doet (de omstandigheden in acht genomen) volgt uit wat je bent. Maar wat je bent, leer je pas kennen uit wat je doet. O bron van misselijke ellende! De schade en schande zijn er altijd en of je wijs wordt is nog maar allerdings de vraag. Maar dan nog: zelfs als je jezelf kent, wijs bent geworden, dan sta je nog als een aapmens tegenover je eigen karakter, je ziel.
- Ik kan er dus niks aan doen wat ik doe? Dat wil ik weten. Ik ben er dus niet verantwoordelijk voor?
- Juist wel! Want wat je doet dat ben je.
- Weer synoniemen!
- Hou nou ’s even je kop! Ik probeer hier wat uit te leggen! Ben je nog wel verantwoordelijk voor je daden? Ja, want het hangt van jouw karakter af. Je doet het zelf. Het is niet een derde persoon die bezit van je neemt. Dit maakt schuld, agenbite of inwit, wroeging, opspelig geweten. De tragiek is dat je niet anders kon doen dan je deed: je zet zelf je eigen Noodlot in gang. Je kan er niks aan doen maar je doet het wel. Ai!
- Is de wil nou vrij of niet? Voor de draad ermee.
- De wil is vrij, maar wij zijn het niet. We kunnen niet willen wat we willen...
- Wat is dan het filosofische probleem?
- Ik ben blij dat u me deze vraag stelt. Ik heb hierover drie stellingen ontwikkeld, die nog moeten uitgewerkt worden.
- Wat is een filosofisch probleem.
- Wat is is een filosofisch probleem.
- Wat is is is een taalkundig probleem.