'Tussen het werkelijke en het ideale'
Onder de negentiende-eeuwse historici in Europa neemt de Brit John Emerich Edward Dalberg-Acton (1834-1902), beter bekend als Lord Acton, een bijzondere plaats in. Hij was zowel radicaal liberaal en intellectueel bondgenoot van John Stuart Mill, als overtuigd katholiek en bewonderaar van de conservatief Edmund Burke. Zijn opvattingen over moraal en geschiedenis springen echter het meest in het oog.
Dit artikel is verschenen in de
idee nr. 3 2013.
Door
Daniël Boomsma
Grabbelton
Acton was ervan overtuigd dat de geschiedenis aan een bepaald moreel gevoel, een 'geweten', appelleert dat in de moderne mens zit. Het verleden is geen grabbelton, maar heeft een waarde op zichzelf: het legt een modern bewustzijn bloot dat de geschiedenis beschouwt als datgene dat steeds weer de kloof tussen het werkelijke en het ideale laat zien. Voor de moderne mens is de geschiedenis moreel; het zegt iets over de menselijke conditie.Omvangrijke geschiedkundige studies brachten Acton uiteindelijk op de premisse dat het de zoektocht naar en de worsteling met vrijheid was die in de loop van de geschiedenis steevast de brug vormde tussen 'dat wat is en dat wat zou moeten zijn'. Dat is de ware continuïteit in de geschiedenis.
Acton heeft zijn relatieve bekendheid niet te danken aan een magnum opus. Hij is te vergelijken met ideeënhistoricus Isaiah Berlin wiens intellectuele erfenis is verspreid over essays, lezingen, interviews en briefwisselingen. Acton was een perfectionist en achtte werk snel onvolledig. De keuze tussen wel of niet schrijven hing af van de vraag of hij zich in staat achtte om iets 'nieuws' te produceren zonder daarbij bestaand werk over het hoofd te zien. Was het de last die te veel lezen met zich mee brengt? Acton werd in ieder geval getypeerd als dat wat de dichter Walter Scott een
dryasdust noemde, een bibliofiel of wandelend woordenboek. Zijn bibliotheek bestond uit 60.000 boeken waarvan een groot deel nu te vinden is in de fameuze Bodleian Library in Oxford.
Met het oog op Acton's jonge jaren is het opvallend te noemen dat hij zich uiteindelijk tot liberaal heeft ontwikkeld. Acton werd geboren in Napels - hij verbleef hier niet lang - in een Rooms-katholiek gezin met uitgesproken conservatieve denkbeelden. De monarchie en de Anglicaanse kerk, onder de kap van de Rooms-katholieke, beschouwde zijn familie als soevereine steunpilaren van de Engelse beschaving. Katholiek zou Acton altijd blijven. Het zogeheten orthodoxe
Whig conservatism, een mild conservatisme, zou hij echter langzaam maar zeker achter zich laten.
Tolerantie
Gestaagd ontwikkelde Acton, opgeleid in Birmingham, Edinburgh en München, zich een geworteld kosmopolitisch liberaal. Hij voelde zich thuis in Engeland, erkende en respecteerde zijn achtergrond en de tradities die daarbij hoorden, maar had niettemin een open houding en hechtte de hoogste waarde aan vrijheid en tolerantie. Via het liberalisme zou Acton uiteindelijk tot een visie op de moraal komen. Maar wat behelsde zijn liberalisme in algemene termen?
Het is een vraag die moeilijk te beantwoorden is daar Acton zich in wezen, net als Mill (naast Thomas Jefferson en Emmanuel-Joseph Sieyès zijn ''favoriete democraat''), niet laat indelen. ''I agree with nobody and nobody agrees with me,'' sprak hij eens. Uit onder andere zijn
Essays on freedom and power en zijn correspondentie is echter op te maken dat hij altijd aan de Burkeaanse ''nobele politieke filosofie'' van geordende vrijheid heeft vastgehouden, dat hij voorstander was van een kleine, zo min mogelijk gecentraliseerde staat, dat hij wars was van welke vorm van nationalisme dan ook en het individu altijd als vertrekpunt nam. Libertair kan Acton niet genoemd worden. Net als Tocqueville zag hij dat de een simpel laissez-faire denken niet voldoende houvast bood in een moderne samenleving. En zoals veel liberalen uit de negentiende eeuw geloofde Acton in de vooruitgangsgedachte van de Verlichting, het idee dat de mens door zijn eigen inzet langzaam progressie kan boeken.
Madonna
Lange tijd had Acton het plan opgevat om zijn ideeën hierover op te tekenen in een
History of Liberty. Het boek, dat hij zijn 'Madonna van de toekomst' noemde, heeft hij spijtig genoeg nooit geschreven. Het literaire blad
The Reporter noemde het jaren later (in 1955) ''the most famous book that was never written''. Acton stelde dat hij het werk nooit begonnen was omdat de gevolgen van de Franse Revolutie hem nog niet geheel duidelijk waren. Uit de volgende anekdote uit 1880 van Lord James Bryce, jurist en liberaal politicus, is echter op te maken dat Acton het werk zo zou hebben kunnen schrijven:
''Twintig jaar geleden, laat op de avond in zijn bibliotheek in Cannes, legde [Acton] mij zijn visie op hoe de geschiedenis van de vrijheid zou moeten worden geschreven uit [...] Hij praatte slechts zes of zeven minuten maar hij sprak als een geïnspireerd man, als iemand die vanaf een bergtop hoog boven de wolken ver beneden hem het slingerende pad van de menselijke vooruitgang aanschouwde [...]. De eloquentie was verbluffend, maar nog verbluffender was zijn glasheldere visie die morele krachten onderscheidde in alle gebeurtenissen door alle eeuwen heen, soms scheppend, dan weer vernietigend, maar altijd veranderend [...]. Het was alsof het hele historische landschap plotseling door een zonnestraal werd verlicht.''
Zonnestraal
Die zonnestraal was de moraal. Het historische landschap is er één van moraal en die moraliteit uit zich in de zoektocht naar wat Acton de
lex continui, de ''grand unity'' van de geschiedenis noemde: vrijheid. In zijn inaugurele toespraak aan de universiteit van Cambridge, waar hij werd aangesteld als
Regius Professor geschiedenis, zei hij: ''Opinions alter, manners change, creeds rise and fall, but the moral law is written on the tablets of eternity''.
Wie de geschiedenis grondig bestudeert, ziet een rode draad door alle eeuwen lopen. Van de Griekse oudheid tot middeleeuwen en de Reformatie, van de Renaissance tot Amerikaanse en Franse Revolutie, en van de negentiende eeuwse Romantische revolte tot de industriële revolutie, is vrijheid object van de zoektocht naar het goede geweest. Alle geschiedenis is in wezen de geschiedenis van vrijheid. Alle grote worstelingen en vraagstukken uit het verleden zijn terug te brengen tot dat begrip. Bovendien werd vrijheid door de geschiedenis heen nooit als middel is ingezet, maar is het altijd een doel op zichzelf gebleven.
Liberalisme zag Acton als de uiting van dat principe, als het bewustzijn van de absolute status van vrijheid in een historisch licht. Soms ging het fout en pretendeerden vijanden van de vrijheid juist in naam ervan te handelen. Maar dát vrijheid altijd een ''end'' is geweest en nooit een ''means'', daar twijfelt Acton niet over. Zo wordt de geschiedenis een mentor, die steeds de kloof zien tussen het streven en het resultaat, en vrijheid niet als een politiek middel beschouwt maar als het object van een morele worsteling.
Floreren
Acton zag in wezen dat de fundamentele dimensie van het liberalisme een morele en historische was. Moreel in die zin dat vrijheid in de eerste plaats in de ethiek thuishoort en iets zegt over de menselijke conditie. Historisch omdat de zoektocht naar en worsteling met vrijheid als een rode draad door de geschiedenis loopt. In deze lezing, en hier scheiden de wegen van Acton en de meeste andere liberalen, is het liberalisme een bewustzijn, niet meer en niet minder. In doorwrochte notities schreef Acton op wanneer dat bewustzijn floreerde en wanneer niet. Hij maakte van het liberalisme een gewetenskwestie en de geschiedenis diende als middel om dat geweten te confronteren met de kloof tussen dat wat is en dat wat zou moeten zijn.
Maar hoe moet vrijheid dan gedefinieerd worden, vraagt de kritische lezer zich af? Positieve of negatieve vrijheid? Allebei? Vrijheid van denken en handelen? Vrijheid van onderdrukking van wet en gewoonte? Of de vrijheid tot zelfverwezenlijking (ontplooiingsliberalisme)?
Dilemma
Acton heeft meerdere definities gegeven maar geen van allen zijn eenduidig. Zijn omvangrijke historische kennis bracht hem er daarentegen toe om vrijheid historisch te definiëren: de betekenis van vrijheid ligt besloten in talloze historische gebeurtenissen, waar van de Griekse oudheid tot de moderniteit, de periode sinds de Verlichting, steeds dezelfde dilemma's hebben gespeeld. In zijn notities zijn talloze lijstjes te vinden met dit soort historische voorbeelden en (onbekende) denkers die ze beschreven of er filosofisch op reflecteerden.
De lijstjes beslaan de gehele Westerse geschiedenis, van het streven van de veldheer Pericles naar democratie en de wetten van de Griekse staatsman Solon, tot de Spaanse inquisitie, Maarten Luther's opstand tegen de katholieke kerk, het pact tussen kerk en staat en de modernere botsing tussen republicanisme en monarchie. De betekenis van vrijheid is niet statisch, maar moet worden gedestilleerd uit al die gebeurtenissen. Zo krijgt vrijheid ook de complexiteit en gelaagdheid die het zo nodig heeft.
Naïef
Voor hedendaagse liberalen is Acton een interessante denker. Liberalen worstelen meer dan conservatieven of socialisten met de morele dimensie in de politiek en komen daardoor vaak onbedoeld uit bij moreelrelativisme of nemen soms simpelweg geen stelling. Acton voelde zich geroepen om zijn liberalisme van meer vet rond de botten te voorzien. Gesterkt door het katholieke geloof poogde hij de moraal en het liberalisme met elkaar te verbinden en aan te tonen dat, in de woorden van de Britse historicus en politicus Thomas Babington Macaulay, morele waarden als ''goud en erts zijn'' die ''voor het oprapen liggen''.
Naïef? Misschien, maar Lord Acton's liberalisme is vooral nobel. Hij was doordrongen van een gevoel van schatplichtigheid aan het verleden en wilde het liberalisme verbinden met een idee van historisch bewustzijn. Zijn opvatting van moraal voorziet het liberalisme van een extra dimensie en tilt vrijheid boven het abstracte uit door het als een concreet en historisch ideaal te beschouwen. De geschiedenis moet het bewustzijn hiervan, van de gedachte dat vrijheid een absolute historische waarde heeft, reflecteren.
Daniël Boomsma studeert rechten en is publicist. Hij schrijft o.a. voor de Vlaamse denktank Liberales en de
Groene Amsterdammer.
Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen.
'Tussen het werkelijke en het ideale'
Onder de negentiende-eeuwse historici in Europa neemt de Brit John Emerich Edward Dalberg-Acton (1834-1902), beter bekend als Lord Acton, een bijzondere plaats in. Hij was zowel radicaal liberaal en intellectueel bondgenoot van John Stuart Mill, als overtuigd katholiek en bewonderaar van de conservatief Edmund Burke. Zijn opvattingen over moraal en geschiedenis springen echter het meest in het oog.
Dit artikel is verschenen in de idee nr. 3 2013.
Door Daniël Boomsma
Grabbelton
Acton was ervan overtuigd dat de geschiedenis aan een bepaald moreel gevoel, een 'geweten', appelleert dat in de moderne mens zit. Het verleden is geen grabbelton, maar heeft een waarde op zichzelf: het legt een modern bewustzijn bloot dat de geschiedenis beschouwt als datgene dat steeds weer de kloof tussen het werkelijke en het ideale laat zien. Voor de moderne mens is de geschiedenis moreel; het zegt iets over de menselijke conditie.Omvangrijke geschiedkundige studies brachten Acton uiteindelijk op de premisse dat het de zoektocht naar en de worsteling met vrijheid was die in de loop van de geschiedenis steevast de brug vormde tussen 'dat wat is en dat wat zou moeten zijn'. Dat is de ware continuïteit in de geschiedenis.
Acton heeft zijn relatieve bekendheid niet te danken aan een magnum opus. Hij is te vergelijken met ideeënhistoricus Isaiah Berlin wiens intellectuele erfenis is verspreid over essays, lezingen, interviews en briefwisselingen. Acton was een perfectionist en achtte werk snel onvolledig. De keuze tussen wel of niet schrijven hing af van de vraag of hij zich in staat achtte om iets 'nieuws' te produceren zonder daarbij bestaand werk over het hoofd te zien. Was het de last die te veel lezen met zich mee brengt? Acton werd in ieder geval getypeerd als dat wat de dichter Walter Scott een dryasdust noemde, een bibliofiel of wandelend woordenboek. Zijn bibliotheek bestond uit 60.000 boeken waarvan een groot deel nu te vinden is in de fameuze Bodleian Library in Oxford.
Met het oog op Acton's jonge jaren is het opvallend te noemen dat hij zich uiteindelijk tot liberaal heeft ontwikkeld. Acton werd geboren in Napels - hij verbleef hier niet lang - in een Rooms-katholiek gezin met uitgesproken conservatieve denkbeelden. De monarchie en de Anglicaanse kerk, onder de kap van de Rooms-katholieke, beschouwde zijn familie als soevereine steunpilaren van de Engelse beschaving. Katholiek zou Acton altijd blijven. Het zogeheten orthodoxe Whig conservatism, een mild conservatisme, zou hij echter langzaam maar zeker achter zich laten.
Tolerantie
Gestaagd ontwikkelde Acton, opgeleid in Birmingham, Edinburgh en München, zich een geworteld kosmopolitisch liberaal. Hij voelde zich thuis in Engeland, erkende en respecteerde zijn achtergrond en de tradities die daarbij hoorden, maar had niettemin een open houding en hechtte de hoogste waarde aan vrijheid en tolerantie. Via het liberalisme zou Acton uiteindelijk tot een visie op de moraal komen. Maar wat behelsde zijn liberalisme in algemene termen?
Het is een vraag die moeilijk te beantwoorden is daar Acton zich in wezen, net als Mill (naast Thomas Jefferson en Emmanuel-Joseph Sieyès zijn ''favoriete democraat''), niet laat indelen. ''I agree with nobody and nobody agrees with me,'' sprak hij eens. Uit onder andere zijn Essays on freedom and power en zijn correspondentie is echter op te maken dat hij altijd aan de Burkeaanse ''nobele politieke filosofie'' van geordende vrijheid heeft vastgehouden, dat hij voorstander was van een kleine, zo min mogelijk gecentraliseerde staat, dat hij wars was van welke vorm van nationalisme dan ook en het individu altijd als vertrekpunt nam. Libertair kan Acton niet genoemd worden. Net als Tocqueville zag hij dat de een simpel laissez-faire denken niet voldoende houvast bood in een moderne samenleving. En zoals veel liberalen uit de negentiende eeuw geloofde Acton in de vooruitgangsgedachte van de Verlichting, het idee dat de mens door zijn eigen inzet langzaam progressie kan boeken.
Madonna
Lange tijd had Acton het plan opgevat om zijn ideeën hierover op te tekenen in een History of Liberty. Het boek, dat hij zijn 'Madonna van de toekomst' noemde, heeft hij spijtig genoeg nooit geschreven. Het literaire blad The Reporter noemde het jaren later (in 1955) ''the most famous book that was never written''. Acton stelde dat hij het werk nooit begonnen was omdat de gevolgen van de Franse Revolutie hem nog niet geheel duidelijk waren. Uit de volgende anekdote uit 1880 van Lord James Bryce, jurist en liberaal politicus, is echter op te maken dat Acton het werk zo zou hebben kunnen schrijven:
''Twintig jaar geleden, laat op de avond in zijn bibliotheek in Cannes, legde [Acton] mij zijn visie op hoe de geschiedenis van de vrijheid zou moeten worden geschreven uit [...] Hij praatte slechts zes of zeven minuten maar hij sprak als een geïnspireerd man, als iemand die vanaf een bergtop hoog boven de wolken ver beneden hem het slingerende pad van de menselijke vooruitgang aanschouwde [...]. De eloquentie was verbluffend, maar nog verbluffender was zijn glasheldere visie die morele krachten onderscheidde in alle gebeurtenissen door alle eeuwen heen, soms scheppend, dan weer vernietigend, maar altijd veranderend [...]. Het was alsof het hele historische landschap plotseling door een zonnestraal werd verlicht.''
Zonnestraal
Die zonnestraal was de moraal. Het historische landschap is er één van moraal en die moraliteit uit zich in de zoektocht naar wat Acton de lex continui, de ''grand unity'' van de geschiedenis noemde: vrijheid. In zijn inaugurele toespraak aan de universiteit van Cambridge, waar hij werd aangesteld als Regius Professor geschiedenis, zei hij: ''Opinions alter, manners change, creeds rise and fall, but the moral law is written on the tablets of eternity''.
Wie de geschiedenis grondig bestudeert, ziet een rode draad door alle eeuwen lopen. Van de Griekse oudheid tot middeleeuwen en de Reformatie, van de Renaissance tot Amerikaanse en Franse Revolutie, en van de negentiende eeuwse Romantische revolte tot de industriële revolutie, is vrijheid object van de zoektocht naar het goede geweest. Alle geschiedenis is in wezen de geschiedenis van vrijheid. Alle grote worstelingen en vraagstukken uit het verleden zijn terug te brengen tot dat begrip. Bovendien werd vrijheid door de geschiedenis heen nooit als middel is ingezet, maar is het altijd een doel op zichzelf gebleven.
Liberalisme zag Acton als de uiting van dat principe, als het bewustzijn van de absolute status van vrijheid in een historisch licht. Soms ging het fout en pretendeerden vijanden van de vrijheid juist in naam ervan te handelen. Maar dát vrijheid altijd een ''end'' is geweest en nooit een ''means'', daar twijfelt Acton niet over. Zo wordt de geschiedenis een mentor, die steeds de kloof zien tussen het streven en het resultaat, en vrijheid niet als een politiek middel beschouwt maar als het object van een morele worsteling.
Floreren
Acton zag in wezen dat de fundamentele dimensie van het liberalisme een morele en historische was. Moreel in die zin dat vrijheid in de eerste plaats in de ethiek thuishoort en iets zegt over de menselijke conditie. Historisch omdat de zoektocht naar en worsteling met vrijheid als een rode draad door de geschiedenis loopt. In deze lezing, en hier scheiden de wegen van Acton en de meeste andere liberalen, is het liberalisme een bewustzijn, niet meer en niet minder. In doorwrochte notities schreef Acton op wanneer dat bewustzijn floreerde en wanneer niet. Hij maakte van het liberalisme een gewetenskwestie en de geschiedenis diende als middel om dat geweten te confronteren met de kloof tussen dat wat is en dat wat zou moeten zijn.
Maar hoe moet vrijheid dan gedefinieerd worden, vraagt de kritische lezer zich af? Positieve of negatieve vrijheid? Allebei? Vrijheid van denken en handelen? Vrijheid van onderdrukking van wet en gewoonte? Of de vrijheid tot zelfverwezenlijking (ontplooiingsliberalisme)?
Dilemma
Acton heeft meerdere definities gegeven maar geen van allen zijn eenduidig. Zijn omvangrijke historische kennis bracht hem er daarentegen toe om vrijheid historisch te definiëren: de betekenis van vrijheid ligt besloten in talloze historische gebeurtenissen, waar van de Griekse oudheid tot de moderniteit, de periode sinds de Verlichting, steeds dezelfde dilemma's hebben gespeeld. In zijn notities zijn talloze lijstjes te vinden met dit soort historische voorbeelden en (onbekende) denkers die ze beschreven of er filosofisch op reflecteerden.
De lijstjes beslaan de gehele Westerse geschiedenis, van het streven van de veldheer Pericles naar democratie en de wetten van de Griekse staatsman Solon, tot de Spaanse inquisitie, Maarten Luther's opstand tegen de katholieke kerk, het pact tussen kerk en staat en de modernere botsing tussen republicanisme en monarchie. De betekenis van vrijheid is niet statisch, maar moet worden gedestilleerd uit al die gebeurtenissen. Zo krijgt vrijheid ook de complexiteit en gelaagdheid die het zo nodig heeft.
Naïef
Voor hedendaagse liberalen is Acton een interessante denker. Liberalen worstelen meer dan conservatieven of socialisten met de morele dimensie in de politiek en komen daardoor vaak onbedoeld uit bij moreelrelativisme of nemen soms simpelweg geen stelling. Acton voelde zich geroepen om zijn liberalisme van meer vet rond de botten te voorzien. Gesterkt door het katholieke geloof poogde hij de moraal en het liberalisme met elkaar te verbinden en aan te tonen dat, in de woorden van de Britse historicus en politicus Thomas Babington Macaulay, morele waarden als ''goud en erts zijn'' die ''voor het oprapen liggen''.
Naïef? Misschien, maar Lord Acton's liberalisme is vooral nobel. Hij was doordrongen van een gevoel van schatplichtigheid aan het verleden en wilde het liberalisme verbinden met een idee van historisch bewustzijn. Zijn opvatting van moraal voorziet het liberalisme van een extra dimensie en tilt vrijheid boven het abstracte uit door het als een concreet en historisch ideaal te beschouwen. De geschiedenis moet het bewustzijn hiervan, van de gedachte dat vrijheid een absolute historische waarde heeft, reflecteren.
Daniël Boomsma studeert rechten en is publicist. Hij schrijft o.a. voor de Vlaamse denktank Liberales en de Groene Amsterdammer.
Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen.