Kleinpaste – Oorlog met de salamanders

Lees hier het pdf van dit artikel. Door Thijs Kleinpaste Vaak weerspiegelt literatuur de actualiteit. In deze column Oorlog met de Salamanders van Karel Capek: wantrouw heilsverwachtingen en blind toekomstoptimisme. Voor wie schrijft over Utopia is het verleidelijk om Aldous Huxley, George Orwell, of misschien Jevgeni Zamjatin van stal te halen. Ten opzichte van het werk van de Tsjech Karel Capek (1890-1938) hebben zij echter een zwakte: ze beschrijven allemaal een anti-utopie, zonder uit te leggen hoe die is ontstaan. Huxley, Orwell en Zamjatin nemen een reeds bestaande dystopie als uitgangspunt en tonen vervolgens slechts nog waarom betreffende samenleving niet deugt. Capek doet het anders: hij vertelt hoe een utopie dikwijls een dystopie als resultaat oplevert. Capek schreef zijn bekendste werken in de jaren ’20 en ’30 van de vorige eeuw en werd vlak voor zijn dood genomineerd voor de Nobelprijs voor de literatuur. Hij verwierf onder andere wereldfaam met het toneelstuk Rossums Universal Robots (R.U.R.) waarin hij als eerste ter wereld het woord ‘robot’ gebruikte Capek stond vijandig tegenover de grote totalitaire ideologieen (nationaal-socialisme en communisme) die tijdens zijn leven voet aan de grond kregen, maar had tegelijkertijd niets op met het ongeremde kapitalisme van zijn tijd. Oorlog met de Salamanders (1936) is opgedeeld in drie delen. In deel een ontdekt de oude drankzuchtige Kapitein Van Toch ergens op een eilandje in de Indische Oceaan een salamander-ras dat intelligent genoeg is om klusjes te laten doen en dom genoeg om af te richten. Van Toch neemt zijn ontdekking, zijn tapa-boys, mee naar de bewoonde wereld. Na Van Tochs dood richt investeerder G.H. Bondy het Salamandersyndicaat op: de salamanders verspreiden zich als goedkope arbeidskrachten over de aarde en een wereldwijd kapitalistisch succes is geboren. Als de salamanders op zeker moment rechten beginnen op te eisen ontstaat er spanning. Die spanning wordt in het tweede deel aan de hand van fictieve krantenknipsels gereconstrueerd,  ooit bewaard door de portier van G.H.Bondy. Wetenschappers, politici en journalisten – allen buigen zij zich over het schijnbaar onoplosbare salamandervraagstuk. In het derde deel, het slot, breekt er oorlog uit tussen de Salamanders (inmiddels erkend als volk, dus met een hoofdletter) en de mensheid. De Salamanders hebben meer leefruimte nodig en blazen de continenten op. In het laatste hoofdstuk, waarin de schrijver in gesprek gaat met zichzelf, stelt hij dat het onvermijdelijk is dat ook de Salamanders, zoals de mensen, elkaar tot de laatste levende ziel zullen uitmoorden. De oude wereld, met Engeland, Frankrijk en Duitsland, zal tegen die tijd dan echter slechts nog een vage herinnering zijn, zoals ook Troje in onze beleving meer mythe dan werkelijkheid is. Capek houdt ons een spiegel voor: de meeste dingen gaan niet verkeerd omdat we van kwade wil zijn, maar omdat het menselijk tekort uiteindelijk te groot is. Zelfoverschatting en naïef geloof in het kunnen beheersen van de wereld leiden ertoe dat iedere utopie altijd in een dystopie verandert. Dat besef van het menselijk falen staat centraal in het hele oeuvre van Capek. De gedachte dat vooruitgang een opdracht is waar niet aan te tornen valt, is een verraderlijke valkuil waar progressieven nog wel eens dreigen in te vallen. Dat is dwaasheid, al wil het niet zeggen dat het conservatieve wereldbeeld, dat dikwijls dweept met traditie, veel beter is. Wellicht is er een middenweg. We zouden de vooruitgang als een min of meer onvermijdelijk verschijnsel kunnen accepteren zonder er kritiekloos bij staan te juichen. Het grote geluk voor de maatschappij wordt niet alleen maar bereikt door blindelings de weg vooruit – langs hervormingen en de Europese Unie – te volgen. Wie zijn ogen sluit voor de realiteit bekeert zich tot geloof, met alle gevaarlijk gevolgen van dien. Capek zou adviseren altijd wantrouwig te staan tegenover blind toekomstoptimisme of welke heilsverwachting dan ook. Want Utopia bestaat niet.   Karel Capek, Oorlog met de Salamanders, vertaald vanuit het Tsjechisch door Irma Pieper, 286 blz., Uitgeverij Wereldbibliotheek.   Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen. – – Dit artikel verscheen in idee nr. 3 2012: Utopia: wat is wenselijk? Wat is haalbaar?, en is te vinden bij het onderwerp literatuur.