Kleinpaste – Frankenstein

Lees hier het pdf van dit artikel. Door Thijs Kleinpaste Vaak weerspiegelt literatuur de actualiteit. In deze column Frankenstein van Mary Shelley als waarschuwing aan iedereen die de wetenschap als bron van alle weten heilig verklaart. Over slechts een paar jaar, in 2018, is het tweehonderd jaar geleden dat het monster van Frankenstein werd geschapen. Althans, in het hoofd van de auteur. Mary Shelley (1797 – 1851). In het boek zelf wordt gesuggereerd dat het verhaal zich ergens in de 18e eeuw afspeelt, maar wanneer precies is niet duidelijk. Frankenstein vertelt de geschiedenis van Victor Frankenstein die het geheim van de schepping zoekt, vindt en een monster creëert. Het monster, goedhartig, zachtaardig en opvallend welbespraakt, verandert als de mensen tot wie hij toenadering zoekt hem verdrijven: hij is afstotelijk en niemand wil iets met hem te maken hebben. De genegenheid van het monster verandert in haat, en hij zweert zich te wreken door de mensen die Frankenstein het meest lief heeft te vermoorden. ‘I, too, can create desolation; my enemy is not invulnerable’, roept hij triomfantelijk. Wanneer Frankensteins vader sterft besluit Victor voorgoed met het monster af te rekenen. Tijdens zijn klopjacht strandt hij echter uitgeput en ziek op een ijsschots in de Noordelijke IJszee. Daar wordt hij opgevangen door kapitein Walton, die een noordelijke doorgang naar Azië probeert te vinden en hem bij toeval aantreft. Walton haalt hem aan boord en hoort zijn verhaal aan. Waarom spreekt het monster van Frankenstein zo’n tweehonderd jaar na zijn geboorte nog steeds tot de verbeelding? Interessant is dat de ondertitel van Frankenstein ‘The Modern Prometheus’ is. In de mythe die de oude Grieken vertelden over Prometheus boetseerde hij de mens en stal hij het vuur van de goden om hem tot leven te wekken. Als straf werd hij vastgebonden op een rots waar elke dag een adelaar zijn lever op kwam eten, die ’s nachts terug groeide. Tot in de Middeleeuwen meenden sommigen dat niet het hart, maar de lever het meest vitale orgaan van het lichaam was – vanwege de hoeveelheid bloed. De Grieken waren hier zelfs van overtuigd. Het is dus niet onwaarschijnlijk dat de adelaar, als het verhaal vandaag bedacht zou zijn, niet Prometheus’ lever, maar zijn hart op zou vreten. De (geestelijke) kwelling die Frankenstein ondergaat vanaf het moment dat hij zijn monster schept is in die zin identiek aan die van Prometheus: van beiden kan worden gezegd dat de bron van het leven getroffen wordt. Wat is precies Frankensteins misdaad? Net als Prometheus tartte hij het hogere door de schepping zelf te willen overtreffen, een droom die hij al sinds zijn kinderjaren koesterde. Hij zegt: ‘The world was to me a secret which I desired to be divine.’ Frankenstein legt zich daarom toe op de wetenschap (science), maar is teleurgesteld dat de wetenschap nauwelijks nog probeert haar eigen grenzen te verleggen en te doen wat voor onmogelijk werd gehouden. Frankenstein zocht een wetenschap om droombeelden na te jagen, maar vond er een die de werkelijkheid als uitgangspunt neemt: ‘I was required to exchange chimeras of boundless grandeur for realities of little worth.’ In afzondering schept Frankenstein, gedreven door zijn obsessies, een monster. Als Walton hem aan boord van zijn schip vraagt hoe hij dat precies deed, reageert Frankenstein jammerend. Wee degene die zijn fout herhaalt! Frankenstein beroofde de schepping van zijn mystiek en gaat, zoals Prometheus ten onder aan zijn eigen dadendrang. Frankenstein is daarmee vooral een waarschuwing aan al diegenen die met een verwijzing naar het dogma ‘meten is weten’ menen de geheimen van de menselijke schepping te kunnen ontrafelen in voor gebruiksgemak vereenvoudigde modellen, op zoek naar zijn ware aard, zodat die vervolgens beheerst kan worden. Frankenstein is het verhaal van een man die als wetenschapper wel mat, maar daardoor nog niet per se wist en zo wordt vernietigd door zijn eigen dwaasheid.   Thijs Kleinpaste studeert geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en is schrijver van het boek Nederland als vervlogen droom.   Shelley, Frankenstein. A Modern Prometheus, 229 pagina’s (Penguin Books, 2012)   Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen. – – Dit artikel verscheen in idee nr. 5 2012: Meten is weten, en is te vinden bij de onderwerpen literatuur en wetenschap.