Het monster van de politiek
De woorden van politici zijn bedrieglijk en die van de rechtsstaat zijn waardeloos. Leviathan leert ons de breekbaarheid van de Russische democratie.
Door Denise van Dalen
HALVERWEGE 2014 kwam de film Leviathan uit, van de Russische regisseur Andrey Zvyagintsev. Nu, twee jaar later, dingt deze film weer mee naar een prijs op het Festival de Cannes. De titel, een verwijzing naar Thomas Hobbes’ gelijknamige boek (1651), is natuurlijk niet toevallig gekozen. De leviathan, het onontbeerlijke zeemonster dat de mens zelf heeft geschapen, bestaat namelijk nog steeds. Het is een monster dat is geboren met de komst van de politiek. Hobbes concludeert dat de mens ijdel en egoïstisch is en dat hij in zijn natuurstaat alleen wordt geleid door hartstochten en trots. Om zichzelf te beschermen moet hij de macht overdragen aan een vertegenwoordiger, die hem leidt en beschermt. De leviathan verschuilt zich in de ironie: de mens roept zelf kwaad en machtsmisbruik over zich af, omdat de politiek altijd en onvermijdelijk wordt bedreven door eenzelfde egoïstische mens.
LEVIATHAN OPENT met onheilspellende muziek en het geluid van rotsen in de branding. Zvyagintsev toont in ijskoude blauwtinten prachtige beelden van het vruchteloze Russische landschap dat is omringd door donker water met scheepswrakken. Midden in dit landschap staat een liefdevol houten huis dat een sterk contrast biedt met de kilheid van de rest van het land. Het huis en het land eromheen behoren aan het liefdeloze stel Nikolaj en Lilya, maar zullen spoedig door de regering worden afgenomen voor een commercieel bouwproject van een rijke ondernemer. Om dat te voorkomen laat Nikolaj zijn oude vriend en jurist Dmitri overkomen uit Moskou, zodat deze hem kan bijstaan in de rechtszaak die hij aanspant tegen de corrupte burgemeester Vadim. Filmmaker Zvyagintsev toont zich in deze film een meester in het tonen van tegenstellingen. Tussen de knappe en rationele jurist Dmitri (“Ik geloof alleen in feiten”) en de veelal heetgebakerde en gelovige plattelandsbewoners. Maar ook tussen Nikolajs huis en de communistische wijken in het dorp – wanneer Nikolaj, Dmitri en Lilya bij de rechtbank aankomen wordt een shot getoond van een enorm Leninbeeld dat uitkijkt over een kille en ver doorlopende weg.
OOK DE VERSCHILLEN tussen Dmitri’s juridische opvattingen en de realiteit worden snel duidelijk. Zo is van een eerlijk proces nauwelijks sprake – de rechtszaak van Nikolaj wordt in een karikaturaal tempo afgeraffeld – en wanneer Nikolaj en Dmitri een verklaring willen afleggen tegen burgemeester Vadim, worden ze door de autoriteiten tegengewerkt. Pas nadat hij Vadim met chantagemateriaal confronteert, schrikt deze. De corruptie komt in de scène daarna scherp naar voren, wanneer Vadim zijn politiechef en rechter bijeen heeft geroepen voor een spoedberaad. In zijn kantoortje, met op de achtergrond het toeziend oog van ‘aanvoerder’ Poetin, wijst Vadim zijn ongemotiveerde collega’s op hun eigenbelang in ‘de zaak Nikolaj’: “Over een jaar zijn er verkiezingen. Als ik dan niet gekozen word, zijn jullie de klos. Dan kunnen we naar het Leger des Heils marcheren!” Helaas voor Nikolaj laat de burgemeester zich niet zomaar intimideren. Terwijl de hoop op een goede afloop weg begint te ebben, gaat het dagelijkse leven gewoon door. Lilya gaat elke dag naar de visfabriek, waar ze eentonig werk verricht. Thuis spat de afstandelijkheid van Lilya tegenover Nikolaj van het scherm. Daarnaast geeft stiefzoon Roma haar de schuld van alle problemen. Nikolaj probeert alles nog wanhopig bijeen te houden, maar daarvoor lijkt het te laat: zijn leven stort letterlijk in. Een van de laatste scènes van de film toont een predikende priester die de lokale bevolking – met Vadim voorop – vertelt over liefde, moed en het verkondigen van ‘De Waarheid’. “Door kennis van Gods waarheid zal men in staat zijn om goed van kwaad te scheiden”, stelt de priester. De film toont hier de corruptie en de schijnheiligheid van ieder personage in de film. De priester predikt de waarheid, terwijl hij zelf theedrinkt met een van de grootste leugenaars van het dorp (Vadim). De burgemeester toont zich vroom, maar doet tegelijkertijd alles wat God verboden heeft.
LEVIATHAN IS een sterke film in verhaal, beeld en geluid. Het show, don’t tell-principe komt goed tot zijn recht: de beelden van de film ‘spreken’. De film biedt de kijker een blik in het leven van een gewone Rus en toont hoe weinig waarde deze kan hechten aan woorden – in het bijzonder aan die van politici. De woorden van de politiek tonen zich bedrieglijk (burgemeester Vadim), terwijl de woorden van de rechtsspraak (jurist Dmitri en de rechtbank) waardeloos zijn. Daartegenover zijn het juist de daden waar de Rus wel op kan vertrouwen, iets wat in de film tot uiting komt in de geweldpleging. Dit verklaart voor een deel waarom ‘onze’ westerse woorden weinig indruk maken op Rusland. Andersom laat het zien dat wijzelf weinig hoeven te verwachten van de woorden van Rusland. Zoals we eerder hebben gemerkt met de invasie op de Krim en het bombarderen in Syrië zegt president Poetin vaak het een en doet hij het ander. Iets wat de Rus gewend is of wat hem wellicht niet eens meer opvalt.
HET IS KORTOM GOED om te beseffen hoe fragiel de democratie daadwerkelijk is. Leviathan toont dat de democratie voortdurend wordt bedreigd door menselijk egoïsme en hebzucht. Wanneer woorden van politici niets betekenen, problemen alleen met geweld kunnen worden opgelost en iedereen alleen zijn eigen hachje probeert te redden, wordt de democratie aangetast. Dat geldt voor Rusland – waar men onder autocratische tsaren, communistische regimes en schijndemocratieën nooit heeft kunnen ervaren wat de democratie precies inhoudt – maar ook voor ons Europeanen. Ook wij moeten ervoor waken dat de politiek alleen wordt geleid door hartstochten, hebzucht of trots of dat woorden bedrieglijk of nietszeggend worden. De politiek is een monster dat de mens enerzijds beschermt tegen zijn eigen gewelddadigheid en hem anderzijds bedreigt vanwege zijn corruptie. Het is een monster dat in bedwang moet worden gehouden.
Denise van Dalen is redacteur van idee.
Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen.