Feiten & cijfers – Meten is weten

Lees hier het pdf van dit artikel. Dit artikel bevat figuren en tabellen. Lees het pdf om de tabellen te bekijken. Meten is… geschiedenis Al meer dan 4000 jaar gebruiken mensen gereedschap om gewicht en lengte te duiden – de Egyptenaren, Babyloniërs en de vroege bewoners van de Indusvallei. Alhoewel de Indusvalleibewoners als kleinste maat minder dan 2 mm hadden, werd nog erg lang als lengtemaat het menselijk lichaam gebruikt, zoals de voorarm en voet. Deze waren dan ook weer plaatsgebonden – zo had je een Attische voet en een Dorische voet. Ook in Nederland verschilden de maten per plaats: een Amsterdamsche el was bijvoorbeeld 0,68781 meter,  een Middelburgsche el 0,703 meter. Een roede was in Abcoude 3,71 meter, in Eindhoven ruim 5,8 meter. In 1790 werd de Franse Academie van Wetenschappen gevraagd om een vaste standaard voor maten en gewichten te bepalen. Gebaseerd op natuurlijke eenheden, zoals aardeomtrek en watergewicht, en decimalen (in stappen van 10 Figuur 1 Inhoudsmaten i.p.v. bijvoorbeeld 16) was het de bedoeling om het simpel te houden. Zo is het metrieke stelsel ontstaan, en daarop voortgeborduurd het S.I.- systeem (kilo, seconde). S.I. staat voor Système international d’unités (Internationaal Stelsel van Eenheden). Inmiddels zijn de exacte waarden vaak opnieuw gespecificeerd aan de hand van exactere metingen. In Nederland is het sinds 1978 volgens de IJkwet wettelijk verplicht het S.I.-systeem te gebruiken bij officiële instanties (zoals onderwijs en handel). Ieder land ter wereld gebruikt dit nu, behalve de VS en Birma. Drugs worden in de VS wel met het S.I.-systeem gemeten. Meten is… pietluttige en grote fouten maken ‘But is it the Higgs? Well, to be fair, they can’t actually say that. But if it walks like a Higgs, looks like a Higgs, and quacks like a Higgs… yeah’, zo stelde Phil Plait, astronoom over het zogeheten Higgs-deeltje. In juli van dit jaar kondigden onderzoekers van cern aan dat ze een deeltje hadden gevonden dat voldeed aan de theorie van het voorspelde Higgsboson – het deeltje dat massa geeft aan andere deeltjes. Ze hadden een foutmarge van 5 sigma, waarmee bij deeltjesfysica over het algemeen wordt aangenomen dat er een ontdekking heeft plaatsgevonden. Toch is cern uiterst voorzichtig gebleven om de ontdekking van het deeltje echt het Higgsboson te noemen. Zo kwam in 2011 een (aan cern verbonden) onderzoeksgroep met een onderzoeksresultaat naar buiten waarin deeltjes waren gemeten die sneller gingen dan het licht – binnen de Figuur 2 Het bultje dat (waarschijnlijk) op het Higgsdeeltje wijst gehanteerde foutmarges. Aangezien de natuurkunde na Einsteins artikel uit 1905 was voort gebouwd op het principe dat niets sneller kan gaan dan het licht, was dit nogal een ontdekking. Na veel ophef, voorpaginakoppen en filosofische gesprekken over de mogelijke consequenties van het experiment, bleek dat er waarschijnlijk een glasvezelkabeltje kapot was. Foutmarges hebben niet alleen binnen de wetenschap consequenties: een te geringe schatting van neerslag kan iedereen schade toebrengen. Zo was voor de overstroming in Nashville, Tennessee in de VS in mei 2010 was 50 tot 100 millimeter regen in het wekend voorspeld. Op maandagochtend was er zo’n 350 millimeter gevallen, waardoor 1.6 miljard euro aan schade is berokkend. Bron: National Geographic Meten is... beïnvloeden In de herfst van 2011 kwam de Universiteit van Tilburg naar buiten met de fraude door Diederik Stapel: de veelvuldig gelauwerde psycholoog bleek tijdens zijn jarenlange, succesvolle carrière onderzoek van zo’n dertig publicaties niet alleen te hebben beïnvloed, maar ook volledig te hebben verzonnen. Gelukkig was het voor veel mensen wel fijn om te horen dat vleeseters niet egoïstischer zijn dan vegetariërs, zoals een van de verzonnen onderzoeken van Stapel had ‘uitgewezen’. De invloed van meten bleek maar weer tijdens de afgelopen verkiezingen, waarbij er als vanouds veel werd gemeten: sentiment, vertrouwen, en natuurlijk het stemgedrag. Dit jaar zaten de peilingen er wel wat naast, zo’n 18 tot 24 zetels. Waar in het begin van de campagne de SP nog als grote (vóór de verkiezingen) concurrent van de VVD werd ingeschat, bleek dat gaandeweg steeds meer de PvdA te worden. Uiteindelijk hebben een aantal middelgrote partijen flink verloren ten bate van de PvdA en de VVD, volgens velen onder invloed van de peilingen. Ook na de verkiezingen blijft Maurice de Hond actief: volgens hem heeft 35% van de PvdA-stemmers en 25% van de VVD-stemmers strategisch gestemd. Meten is… knap lastig Wat is goede zorg? Wat is goed onderwijs? Kwaliteit is maar lastig te meten, zoals ook de auteur van Zen and the Art of Motorcycle Maintenance, Robert M. Pirsig, wist: ‘Quality is a direct experience independent of and prior to intellectual abstractions’. Wat goede zorg is voor de een, kan slechte zorg zijn voor de ander. Een schoolse aanpak op de universiteit is voor de ene student prettig, voor de ander juist verstikkend. De hoeveelheid publicaties is toonaangevend voor het bepalen van de kwaliteit van universiteiten, voor anderen geldt de hoeveelheid citaties van de wetenschappers. In de zorg kijkt men bij het meten van kwaliteit o.a. naar hoe vaak patiënten terug moeten komen, hoe vaak een operatie slaagt, en hoe ondervoeding wordt aangepakt. Al deze zaken gezamenlijk bepalen de rang op de vele lijsten die gemaakt worden. Bij iedere publicatie van een ranglijst is er echter weer commentaar: op hoe zwaar of licht de criteria worden gewogen, of welke criteria er worden gebruikt. Toch blijft kwaliteit tot op zekere hoogte een kwestie van smaak – en daarover valt niet te twisten.   Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik dan hier voor meer info en abonnementen. – – Dit artikel verscheen in idee nr. 5 2012: Meten is weten, en is te vinden bij het onderwerp feiten en cijfers.