Boekrecensie – Zeitoun: de bizarre metamorfose van een modelburger

Lees hier het pdf van dit artikel. In Zeitoun toont Dave Eggers onomwonden wat er gebeurt als je als individu keihard vanuit een vanzelfsprekende meerderheidspositie in een rechteloze minderheidspositie dondert. Iedere democratie is feilbaar, zo blijkt. Door Mirjam Noorduijn Het gruwelsprookje van de succesvolle immigrant: als ondertitel had het niet misstaan. Zeitoun (2009) van de Amerikaanse succesauteur Dave Eggers kan het best worden geëtiketteerd als literaire non-fictie. In een trefzeker documentair verslag schetst Eggers met een groot gevoel voor detail in beheerst show-don’t-tell-proza hoe de allesverwoestende orkaan Katrina de werkelijkheid op zijn kop zet en het bestaansrecht van een van de inwoners van New Orleans volledig ondermijnt. Modelburger Lange tijd lijkt het levensverhaal van de in Syrië geboren handwerksman Abdulrahman Zeitoun, die samen met zijn Amerikaanse vrouw Kathy een succesvol schilders- en aannemersbedrijf runt, te mooi om waar te zijn. Lange tijd denkt hij dat hij ‘een modelburger’ is. Zo eentje die door hard werken veel heeft weten te bereiken. Zo eentje die goed voor zijn gezin en omgeving zorgt en geliefd is in de hele stad. Zo eentje waar de 26^e President van de Verenigde Staten, Theodore Roosevelt (1858-1919) van droomde toen hij in zijn redevoering Duties of American Citizenship (1883) zijn landgenoten verzocht om zich niet bezig te houden met ‘questions of race origin’ en ‘questions of creed’, maar met ‘the individual quality of the individual man’, onder het motto, ‘we are all Americans, pure and simple.’ Maar dan slaat het noodlot toe. De elfde storm en op twee na grootse orkaan van de in totaal vijf orkanen van het seizoen 2005 raast over New Orleans. Dijken bezwijken. ‘The Big Easy’ verdwijnt onder water en het merendeel van de inwoners wordt geëvacueerd. Diegenen die verkiezen te blijven, zoals Zeitoun, zien hun woonplaats in een spookstad veranderen waar het recht van de sterkste geldt en anarchie de straten beheerst. Islamitische terrorist De schrijnende gebeurtenissen die volgen en de onwaarschijnlijke lotgevallen die Zeitoun dan moet ondergaan leggen pijnlijk de immense kloof bloot tussen de theorie van de smeltkroes die van immigranten allereerst Amerikanen heet te maken en de op de angst voor de ander gebaseerde praktijk van alle dag. Zeitoun dondert keihard vanuit een vanzelfsprekende meerderheidspositie in een rechteloze minderheidspositie. De Amerikaanse modelburger die hij meende te zijn blijkt plots een islamitische terrorist. Zijn stiefzoon en drie dochtertjes zijn ‘niet langer de welgestelde kinderen van een succesvol man, maar de verguisde kinderen van het vermoedelijke brein van een slapende cel’. Althans, in de ogen van het overheidsbestuur van de Verenigde Staten: het land dat zichzelf zo graag als toonbeeld van democratie en mensenrechten aan de rest van de wereld presenteert. Zeitouns keus om, gelijk de hoofdpersoon in een postapocalyptische roman, peddelend in zijn oude kano de ondergelopen stad te verkennen en zo gestrande buren en bejaarden en hongerende honden te helpen, voelt – dankzij Eggers’ subtiele opbouw van het verhaal waarin hij alle ruimte neemt om zonder overdreven sentiment de levensgeschiedenis van zijn protagonist sfeervol en precies te beschrijven – aanvankelijk als een volstrekt logische. Natuurlijk doet hij dat, denkt de lezer. Natuurlijk wil hij, nadat vrouw en kinderen de stad hebben verlaten, zijn eigen onroerend goed (woonhuis, kantoor en enkele huurpanden) beschermen. En natuurlijk voelt hij zich verantwoordelijk voor de locaties waar zijn personeel aan werkt en waarvoor hij, in geval van schade, aansprakelijk is. Bovendien, wil niet iedereen net als Zeitoun op de een of andere manier stiekem ‘uitzonderlijk’ zijn? Hopend misschien wel een heldenstatus te verkrijgen? ‘Hij had nog nooit zo’n gevoel van urgentie en vastberadenheid gehad’, schrijft Eggers. Indachtig zijn te jong gestorven broer Mohammed, in Syrië een bekende langeafstandszwemmer, besluit Zeitoun zodoende door te zetten en ‘sterk, manhaftig en integer te zijn’. Totdat zwaarbewapende federale hulptroepen – soldaten en particuliere agenten – hem zonder beschuldiging oppakken en vastzetten in een in haast gebouwde Guantánamo Bay-achtige buitengevangenis. Zonder officiële aanklacht, zonder advocaat en zonder één enkel telefoontje te mogen plegen, wordt hij daar gedwongen zich af te vragen of het de in volledige vrijheid gemaakte individuele keuzes in zijn leven, of zijn afkomst en geloof zijn die zijn identiteit bepalen. Het antwoord laat zich raden: Zeitoun wist heel goed, zo schrijft Eggers, dat ‘sinds 9/11 de fantasie van velen op hol was geslagen’. In de ogen van zijn door angst en racisme bevooroordeelde gevangennemers is het een uitgemaakte zaak: hij is lid van Al-Qaeda. Hij is de Taliban. En in deze Kafkaachtige setting is geen plaats voor redelijkheid en gerechtigheid. Landgenoot, buurtbewoner of mens? Het gegeven dat Zeitoun vanuit de overtuiging dat het zijn roeping was om in de stad te blijven en vanuit het verlangen goed te willen doen en uitzonderlijk te willen zijn, zichzelf ongelukkigerwijs in bovengenoemde rechteloze minderheidspositie heeft gemanoeuvreerd, geeft de verhaalgebeurtenissen een uitermate wrange, zo niet absurdistische ondertoon. Is Zeitoun, tegen het licht gehouden van Theodore Roosevelts hierboven aangehaalde redevoering, niet juist het prototype Amerikaan? De burger die vanuit zijn individuele kracht en kwaliteiten zijn leven vormgeeft, conform Roosevelts oproep ‘we wish to do good’? Wat, wil Zeitoun weten, geeft een overheid volledige en onbeperkte macht om iemand zonder reden voor onbepaalde tijd op te sluiten en te verstoppen? En waarom, vraagt Zeitoun zich terecht af als hij uiteindelijk na weken zonder contact met de buitenwereld door een gelukkig toeval vrij en onschuldig wordt verklaard, konden de mensen die ‘hem arresteerden en opsloten, die hem van de ene kooi naar de andere brachten alsof hij en beest was’, hem niet zien ‘als landgenoot, als buurtbewoner, als mens’? Dat tijdens de nasleep van de rampzalige gevolgen van de orkaan Katrina het democratische rechtssysteem volledig heeft gefaald is evident. Dat Zeitoun door Nederlandse literatuurcritici daardoor indertijd is getypeerd als ‘een definitieve afrekening met het kwaad van het tijdperk Bush’ en ‘een aanklacht’ tegen het gezag is begrijpelijk. Maar daarmee is nog geen helder antwoord geformuleerd op Zeitouns vraag ‘waarom’. Het gevaar van de dictatuur van de meerderheid Zeker, Zeitoun is het surrealistische verhaal van slechts één man. Toch wil dat niet zeggen dat de geschiedenis zich niet kan en zal herhalen. Geen land is uniek. En ieder land – ook Nederland – is, zeker als de angst regeert en het ‘wij-zij-denken’ zijn intrede doet, feilbaar. Het menselijk tekort is onoplosbaar: uiteindelijk is dat het antwoord op Zeitouns vraag waarom juist hij het slachtoffer moest worden van een bizarre contraterroristische actie. Dat gegeven vraagt om politieke realiteitszin. En die begint met het erkennen van het in iedere democratie altijd aanwezige sluipende gevaar van de dictatuur van de meerderheid, die ertoe kan leiden dat de (rechts)positie van minderheden ernstig in het geding komt. Wat er gebeurt als dat gevaar ineens werkelijkheid wordt en je door het disfunctioneren van het democratisch systeem en daaruit voortkomende machtsmisbruik in je eigen land voor iemand anders wordt aangezien dan je eigenlijk bent, daarover kan Abdulrahman Zeitoun je een spannend, tragisch en bizar verhaal vertellen. Maar, concludeert Eggers bij monde van zijn protagonist, hoe donker de tijden ook zijn (geweest), ‘het enige wat erop zit is aan de slag gaan. […] Laten we dus vroeg opstaan en laat opblijven en steen voor steen en straat voor straat het werk afmaken. Zolang hij het voor zich kan zien, is het mogelijk’.   Mirjam Noorduijn is schrijver en redacteur van Idee.   Zeitoun Dave Eggers (2009) Vertaling uit het Amerikaans door Maaike Bijnsdorp en Lucie Schaap, Amsterdam: Lebowski Publishers/ Dutch Media ISBN: 978 90 488 0531 0   Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen. - - Dit artikel verscheen in idee nr. 3 2014: Meerderheid, minderheid, en is te vinden bij het onderwerp literatuur.