Argumenten & citaten over de vrije wil

Lees hier het pdf van dit artikel. D66 vertrouwt op de eigen kracht van mensen. Deze eigen kracht is onlosmakelijk verbonden met uitgangspunten als ‘de vrije mens’ met een ‘vrije wil’. Maar die wil is zeker niet helemaal ‘vrij’, zo laat veel onderzoek van de laatste decennia zien. Een beknopt overzicht van enkele argumenten waarom onze keuzes sterk worden beïnvloed door ons genetische opmaak en omstandigheden. Samenstelling door Eline van der Mast Neurologisch Argument 1: In de jaren ’80 van de vorige eeuw ontdekte de Amerikaanse fysioloog Benjamin Libet dat het gedeelte van je hersenen waar je motoriek geregeld wordt, al zo’n 0,35 seconden vóór je bewuste besluit oplicht. Maar ook al ‘besluiten’ je hersenen iets te gaan doen voordat je het zelf door hebt, je hebt volgens Libet wel een veto: je kunt besluiten om het niet te doen. In 2008 ontdekte J. D. Daynes dat zelfs al zeven seconden van te voren te zien was in je hersenen wat je zou besluiten. Wat betekent dit voor de vrije wil? Moet vrije wil bewust zijn? Is een veto-optie genoeg? Volgens neuroloog Dick Swaab van de Universiteit van Amsterdam worden bijna al onze kenmerken bepaald door onze genetische opmaak en embryonale ontwikkeling. Criminologisch argument 2: Als verweer of excuus pleiten criminelen vaak verminderd- of compleet ontoerekeningsvatbaar te zijn. De uitspraak hierover is dan afhankelijk van een psychiatrisch en psychologisch onderzoek, dat ook de mate van straf bepaalt. Maar onderzoek heeft uitgewezen dat er sterke correlaties zijn tussen opleidingsniveau van ouders, opleidingsniveau van de persoon zelf, IQ , et cetera. Als we het zo bekijken, lijkt het alsof bijna alle criminelen wel verminderd toerekeningsvatbaar zijn. Aan de andere kant is criminaliteit slechts uit te drukken in waarschijnlijkheden – sommige mensen die alle statistieken tegen zich hebben, worden vaak ook wél succesvol in de samenleving. Het bestaan van een neiging of predispositie is dus niet genoeg om determinisme te concluderen. Moeten we onderscheid maken tussen individuen en de samenleving als statistisch gegeven? Wanneer laten we dan de cijfers spreken, en wanneer het individu? Economisch argument 3: Vóór de teleurstelling die de financiële crisis bracht, was er het sterke geloof in de vrije markt van de jaren ’80 en ’90, zoals beschreven door o.a. Friedrich von Hayek. Bij een vrije markt hoort een vrije keuze en daarmee een vrije (rationele) wil. Inmiddels is het idee van de homo economicus wat minder in trek; we zijn blijkbaar wat minder rationeel en wat meer beïnvloedbaar dan we dachten. In plaats van door informatie en cijfers laten we ons leiden door marketing en reclame: geef ons een grotere portie, en we eten meer – ook al vinden we het viezer. We vinden Pepsi lekkerder dan Coca Cola – totdat we het label zien. We kopen gewoon één blikje tomaten – totdat de supermarkt er ‘maximaal drie per klant’ bovenhangt. Ook verkiezingscampagnes zijn vaak (al dan niet effectief ) manipulatief en gericht op marketing. Wat zegt dat over stemgedrag en vrije wil? Sociaal-maatschappelijk argument 4: In Nederland hebben we geen traditie van uithuwelijking: mensen kiezen zelf hun partner. Maar in hoeverre eigenlijk? Aantrekkingskracht hangt grotendeels af van feromonen en genetische opmaak. We kunnen niet kiezen wie we aantrekkelijk vinden. Niet alleen feromonen, ook groepsdruk en macht kunnen mensen dingen laten doen die ze eigenlijk niet willen, kijk maar naar het Milgram experiment van begin jaren ’60 en het Stanford Prison Experiment van begin jaren ’70. Uit het Milgram experiment bleek dat mensen gemakkelijk zijn over te halen om anderen pijn te doen terwijl ze het eigenlijk niet willen, en het Stanford Prison Experiment toonde aan dat mensen zich extreem snel voegen naar hun al dan niet reële machtspositie en makkelijk sadistisch worden. Niet alleen druk, macht en biologie, zelfs de letters van de namen van mensen hebben invloed op keuzes: men neigt naar banen en woonplaatsen die dezelfde letters hebben als hun eigen naam, vooral hun initialen (het naamletter- effect). Er wonen meer Jacks in Jacksonville dan verwacht. Betekent het feit dat we menselijk gedrag statistisch vaak vrij goed kunnen voorspellen en beïnvloeden dat we geen vrije wil hebben?   Heeft dit artikel uw interesse gewekt? Klik hier voor meer info en abonnementen. -- Dit artikel verscheen in idee nr. 1 2011: Vrije wil - idée fixe of realiteit? en is te vinden bij de onderwerpen feiten & cijfers en filosofie.