Interview Gaya Herrington

Voor haar boek: Five Insights for Avoiding Global Collapse (2022) selecteerde Gaya Herrington uit The Limits to Growth vier scenario’s waaraan zij haar data toetste. Twee daarvan, Business as Usual (BAU) en Business as Usual2 (BAU2), voorzien een ineenstorting van onze wereldeconomie, vermoedelijk binnen tien jaar, in het eerste geval door uitputting van grondstoffen of in het tweede geval door lucht- en milieuvervuiling. Een derde scenario, Comprehensive Technology (CT), toont dat hoewel we met technologische innovatie de negatieve effecten van vervuiling kunnen beperken, en ook slimmer met onze grondstoffen en energiebronnen kunnen leren omgaan, de mensheid ook in dit scenario zal stuiten op de grenzen van de capaciteit van de aarde, maar dan langzamer dan bij de scenario’s BAU en BAU2.

Het vierde scenario in dit onderzoek, Stabilized World (SW), is het enige scenario van de vier waarin een neergang van onze samenleving wordt voorkomen. Bij dit scenario verlegt de menselijke samenleving drastisch haar prioriteiten. Het grootste verschil met de andere drie scenario’s is dat men besluit de industriële output te beperken en resoluut voorrang geeft aan het bieden van gezondheidszorg en onderwijs. Menselijk welzijn en het beschermen van onze planeet krijgen in dit scenario dus de prioriteit.

Herrington voedde de modellen met de huidige data, en de resulterende berekeningen laten zien dat het pad dat de wereld anno 2022 bewandelt, tussen het BAU2-scenario en het CT-scenario loopt. We laveren dus al vijftig jaar tussen snel ten onder gaan aan vervuiling, en langzamer ten onder gaan dankzij technologie.

Systeemdenken
Herrington opent haar boek met een uiteenzetting over systeemdenken en de wetenschappelijke modelleringstechniek die aan zowel The Limits to Growth als aan haar boek ten grondslag ligt. Dit omdat haar conclusies en aanbevelingen velen tegen de haren in zullen strijken: ‘Mijn betoog komt neer op kernwaarden, wat het misschien kwetsbaar maakt voor beschuldigingen van een hoog New Age-gehalte. Mijn ideeën worden helderder, geloofwaardiger en overtuigender als ik ze wetenschappelijk stevig onderbouw.’

Die onderbouwing legt ze uit met het ‘ijsbergmodel’. Deze metaforische bril helpt om problemen te duiden, want net als bij een ijsberg geldt dat elk dieper niveau een groter bereik heeft dan de laag erboven, en tegelijkertijd minder is. We neigen ernaar alleen gebeurtenissen waar te nemen, het zichtbare topje van de ijsberg, en de onderliggende structuren zoals patronen, structuren (denk aan: wetten, organisaties, sociale verbanden) en paradigmata (onbewuste zienswijzen en vooral kernwaarden over hoe de wereld werkt) niet te zien.

Hoe dieper de laag, hoe groter de invloed op de bovenliggende gebeurtenissen: ‘Als wij echt iets willen veranderen in onze manier van leven dan moeten wij dat doen op het diepste niveau van de kernwaarden van onze samenleving – de diepste laag van de ijsberg’, betoogt Herrington. ‘Die laag beïnvloeden is moeilijk, maar de geschiedenis toont aan dat het kan. Ons nieuwe narratief zou niet meer op eeuwigdurende economische groei gericht moeten zijn maar op menselijk welzijn met respect voor de aarde.’

De Verenigde Staten als voorbeeld
Gaya Herrington woonde de afgelopen negen jaar in de Verenigde Staten, in Californië, New York en in Washington DC. Zij beschrijft de situatie in dat land als ‘zeer zorgelijk’. Van volksgezondheid tot drugsbeleid, van de ecologische voetafdruk tot de enorme inkomensverschillen; de grenzen van de groei zijn in de VS goed zichtbaar. Het valt haar op dat hun focus op economische groei de mensen daar er niet gelukkiger op heeft gemaakt. Integendeel, hoe meer men aan groei ten koste van alles vasthoudt, hoe ongelukkiger en ongezonder mensen worden, in een samenleving waarin de onderlinge sociale cohesie zoekraakt. Het vertrouwen in de overheid neemt af, maar ook het vertrouwen tussen burgers onderling vermindert. Politieke polarisatie neemt toe – steeds meer jongeren staan open voor socialistische en communistische ideeën, de aanhang onder jongeren van politici als Bernie Sanders en Alexandria Ocasio-Cortez groeit. Anderzijds is het ook duidelijk dat het rechtsextremisme in de VS groeit.

Ze verwijst verder naar landen waar burgers wél vertrouwen hebben in de overheid, zoals IJsland en Nieuw-Zeeland. Die overheden hebben daardoor meer slagkracht en kunnen beter hun beleid uitvoeren. De situatie in Nederland lijkt de richting van VS op te gaan. Het vertrouwen in de overheid, hoewel nu nog redelijk, is de laatste jaren afgenomen, en complotdenken en populisme nemen toe. Ietwat kort door de bocht werkt het najagen van economische groei via de vergroting van de inkomensverschillen uiteindelijk sociale onrust en populisme in de hand. Een typerende illustratie van het principe van het systeemdenken dat alles met elkaar samenhangt.

De vijf inzichten
In de loop van haar onderzoek ontwikkelde Herrington vijf stellingen, vijf relevante inzichten die zij met ons deelt.

1 | Alles staat met elkaar in verbinding
Hierboven bleek al dat ‘alles hangt met elkaar samen’ een belangrijk principe in het systeemdenken is. Onderdelen in een systeem staan op zichzelf en zijn tegelijkertijd onderdeel van een systeem. De interactie tussen de onderdelen van een systeem vormen zelf weer ‘metasysteemgedrag’, dat niet altijd goed te voorspellen is. Voedselproductie slurpt fossiele brandstoffen, fossiele brandstoffen stimuleren klimaatverandering en vervuilen lucht en water, en dat vermindert weer onze voedselproductie. Dit bevordert dan weer armoede, en zo verder. ‘Je kunt de maatschappij niet zien als een machine die bestaat uit losse onderdelen die je apart van elkaar zou kunnen vervangen of repareren. Ga je de problemen toch op onderdelen oplossen, dan kom je naderhand voor vervelende verrassingen te staan.’

2 | Groei is niet de oplossing maar uiteindelijk de oorzaak van onze problemen
Onze planeet Aarde kan de huidige exponentiële groei van energiebronnenverbruik en grondstoffenvraag samen met een groeiende wereldbevolking domweg niet meer aan. ‘De vervuiling van ons milieu en klimaat, met plastic, pesticides en broeikasgassen, gaat veel harder dan de natuur kan afbreken, om maar wat te noemen. Gaan wij toch op dezelfde voet verder dan tonen de berekeningen in mijn onderzoek aan dat groei van de wereldeconomie vanzelf ophoudt. Groei an sich is niet verkeerd, maar het moet geen doel op zich worden en dat is het nu wel.’ Zij vindt het ‘onvolwassen’ dat westerse economieën al decennialang geen hogere ambitie hebben dan oneindige economische groei najagen.

3 | Als wij een economische neergang willen voorkomen dan moeten wij de prioriteiten in onze samenleving drastisch wijzigen
Als het The Limits to Growth-model ons enig inzicht geeft, dan zitten wij vandaag aan de top van ons welvaartsniveau. Herrington verwijst naar de cijfers van 2022 van het IMF en de Wereldbank die laten zien dat het tempo van de groei al vertraagt. ‘Mijn onderzoek laat zien dat deze trend door zal zetten. Wij hebben nu de keus: willen wij het huidige niveau vasthouden of wachten wij tot onze welvaart zal dalen? Infinite growth on a finite planet kan niet. Wij moeten onze prioriteiten verleggen naar het aanbieden van goede en betaalbare gezondheidszorg en onderwijs. Daarnaast moeten we maatregelen nemen om inkomensverschillen tegen te gaan, armoede te bestrijden en onze ecologische voetafdruk drastisch te verkleinen. Het klinkt misschien rigoureus maar het onderzoek toont aan dat dit de enige manier is om ons welvaartsniveau uiteindelijk te stabiliseren.’

4 | De tijd dringt Herrington luidt de noodklok.
Het rapport van de Club van Rome uit 1972 was een waarschuwing. Dat stadium zijn we nu voorbij. Hoe langer we wachten onze denkwijze te veranderen, hoe duurder het wordt om te corrigeren, met meer onherstelbare schade. ‘Hadden wij eerder naar de schrijvers van The Limits to Growth geluisterd, dan hadden wij via het opzetten van een circulaire economie nog een redelijke makkelijke transitie kunnen doormaken, maar die kans is inmiddels verkeken. Ik geloof stellig dat het nog steeds kan, maar de tijd dringt.’

5 | Groei is niet hetzelfde als vooruitgang
Het concept ‘groei’ moet een nieuwe betekenis krijgen in die zin dat het eigenlijk ‘floreren’ betekent. ‘Wij gaan ook zonder het streven naar economische groei wel degelijk floreren. Dat doen wij alleen niet door geld uit te blijven geven aan materiële zaken. Reclames spelen vaak in op onzekerheden van mensen. Geluk hangt niet af van de volgende aankoop, dat is een snelle fix, waarbij de kortwerkende stof dopamine in onze hersenen vrijkomt. We kunnen ons ook richten op het weer opbouwen van sociale cohesie en onderling vertrouwen, dat gepaard gaat met langer werkende serotonine.’

De groei helemaal loslaten, gaat Herrington te ver. Zij is niet voor en ook niet tegen groei, op dit onderwerp noemt zij zich een ‘agnost’. Zij is ook geen aanhanger van de degrowth-beweging, alhoewel ze denkt dat die voor Nederland specifiek wel nuttig kan zijn. Voor ontwikkelingslanden is degrowth minder van toepassing. Daar kunnen de levensomstandigheden van de mensen nog flink verbeteren door economische groei. Herringtons visie is vooral gericht op de wereldwijde economie. Daar krijgt oneindige economische groei nog steeds voorrang boven al het andere, en dat is fout.

Van groei-economie naar bloei-economie
Hoe ziet een samenleving zonder economische groei eruit? Daarvoor verwijst ze naar de ideeën van de Britse econome Kate Raworth die in 2012 het concept doughnut economics introduceerde. Dit economische systeem is gebaseerd op enerzijds het streven naar iedereen op aarde te voorzien van de basisbehoeftes: voedselzekerheid, schoon drinkwater, goede gezondheidszorg, onderwijs, huisvesting en zelfs een politieke stem. En anderzijds ervoor zorgdragen dat de economische activiteiten die daarvoor nodig zijn plaatsvinden binnen de ecologische grenzen die de aarde aangeeft: Human well-being within ecological boundaries.

Op mijn vraag of zij denkt dat het Stabilized World-scenario ooit nog bereikbaar is, antwoordt Herrington met een voorzichtig optimisme. Het is volgens haar de nog steeds wijdverbreide misvatting dat groei nodig is om mensen vooruit te helpen, die dit vooralsnog tegenhoudt. ‘Mensen bewonderen degenen aan de maatschappelijke top die ‘het gemaakt hebben’. Men hoopt en verwacht dat ook zij zelf ooit mee zullen delen in die rijkdom. En dat kan alleen in een systeem waar economische groei is: We are all temporarily embarassed millionaires. De realiteit laat echter het tegendeel zien, de onderlinge inkomensverschillen nemen juist toe. Meer en meer mensen beseffen dit, zeker de jongeren.’

Om de gang naar het Stabilized World-scenario te bespoedigen, suggereert ze een aantal maatregelen voor politici. Als eerste: maatregelen om de inkomensongelijkheid tegen te gaan. ‘De top tien procent van de bevolking zou niet meer dan veertig procent van het inkomen mogen ontvangen. Dit kan via de inkomstenbelasting en erfbelasting. De inkomstenbelasting van de lagere inkomens kan dan verlaagd worden.’ Daarnaast zou de overheid wet- en regelgeving moeten doorvoeren die consumenten de juiste prikkels geeft. Om de ecologische voetafdruk van producten op de markt te verkleinen, kan de prijs van bepaalde producten belast worden met een taks die verbonden is aan de ecologische voetafdruk van het productieproces. Zo worden de vervuilende kosten doorberekend in de prijs. Dit heet het ‘externaliseren’ van vervuilingskosten. ‘Biefstuk uit Brazilië zou bijvoorbeeld wel eens onbetaalbaar kunnen worden, en dat lijkt me prima.’

Een voorwaarde voor de implementatie van dergelijke maatregelen is wel dat de eerdergenoemde waardenshift plaatsvindt. Wij sluiten ons gesprek af met een hoopvolle kanttekening: Herrington merkt dat die waardenshift intussen al is ingezet, tijdens debatten, in de journalistiek, op de universiteiten, maar ook aan de keukentafel en in het café. ‘Ook al kunnen mensen zich vaak niet voorstellen dat de huidige status quo kan verbeteren, toch verlangt men ernaar zich beter te voelen. Wij verlangen naar deze nieuwe wereld. Het zit in ons. Dit wat wij nu doen, samen erover praten en dat delen, dat is mijn manier om het te stimuleren.’